Οι αόρατες πληγές
Η πανδημία του Covid-19 είναι ένα από τα πιο καθοριστικά βαρυσήμαντα γεγονότα μετά από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Ωστόσο, σήμερα είναι δύσκολο για μάς να θυμηθούμε τη σύγχυση και την αναστάτωση που επικρατούσε στην αρχή της πανδημίας. Θα μπορούσαμε να σκεφτούμε τον Ιταλικό στρατό που μετέφερε τους νεκρούς, ή κάποιες δικές μας ιστορίες για να θυμηθούμε αυτήν την εισβολή του φαινομενικά απίστευτου. Δεν μπορούσαμε ούτε να μεταφέρουμε τα σκουπίδια στον κάδο σκουπιδιών χωρίς να στείλουμε SMS, ή κινδυνεύαμε να ελεγχθούμε από την αστυνομία και να μάς επιβληθεί πρόστιμο 200 €. Το βίντεο When The World Became A De Chirico Painting δίνει μια εντυπωσιακή εικόνα αυτού που σχεδόν ξεχάσαμε.
Η σιγή και η κατάπληξη των πρώτων ημερών άλλαξαν γρήγορα. Τα μέσα ενημέρωσης μάς βομβάρδιζαν με τις ίδιες ειδήσεις και απόψεις για εβδομάδες και μήνες. Επικράτησε μια άποψη που δεν ήταν ούτε λογική ούτε επιτακτική. Αλλά μέσα από την συνεχή επανάληψή της η επίσημη ερμηνεία εισχώρησε ακόμη και στην κρεβατοκάμαρα. Τα περίπλοκα ηθικά, ψυχολογικά και ιατρικά προβλήματα (εκτός από τα νούμερα των περιπτώσεων) απλώς αγνοήθηκαν. Ως αποτέλεσμα, η όλη κατάσταση δεν είχε ποτέ κατανοηθεί σωστά και επομένως δεν ήταν δυνατή η επαρκής πρόληψη επερχόμενων ιατρικών βλαβών.
Από πολύ νωρίς υπήρχαν προειδοποιήσεις για τις ψυχοκοινωνικές συνέπειες των προληπτικών μέτρων.[1] Υπήρξαν ακόμη και πρωτοβουλίες για την αντιμετώπιση του διαφαινόμενου κύματος αυτοκτονιών και ψυχικών ασθενειών.[2] Όλα αυτά χάθηκαν γρήγορα στο βάθος, με την άποψη να επικρατεί η λήψη μέτρων παθητικής προστασίας (απολύμανση, απόσταση, μάσκα) μέχρι να υπάρξει διαθέσιμο φάρμακο ή εμβόλιο. Μετά την εισαγωγή ενός εμβολιασμού τον Δεκέμβριο του 2020, η συζήτηση περιορίστηκε ακόμη περισσότερο. Η μάσκα και ο εμβολιασμός ήταν συνώνυμα της προστασίας ή (για τους αντιπάλους των μέτρων) έγιναν εχθροί. Τίποτα άλλο δεν φαινόταν να έχει σημασία πια.
Το υψηλό τίμημα των ηλικιωμένων
Οι ηλικιωμένοι ήταν ιδιαίτερα ευάλωτοι στη μόλυνση. Αν και ο SarsCov-19 είναι ένας ιός με μέτριο μόνον κίνδυνο, πολλοί ηλικιωμένοι πέθαναν. Σχεδόν όλοι έχουν έναν φίλο ή μέλος της οικογένειας που πέθανε από την ασθένεια.
Αλλά η πανδημία δεν αφορούσε μόνο τον θάνατο. Είχε σοβαρό αντίκτυπο στην ψυχολογική υγεία των ανθρώπων, όπως ήταν αναμενόμενο από την αρχή. Πολλοί ηλικιωμένοι αναφέρουν ότι δεν βγαίνουν πλέον για καφέ με τους συνομηλίκους τους, που ήταν η κύρια κοινωνική τους επαφή μέχρι την καραντίνα. Ακόμη και μετά τον εμβολιασμό και μια μόλυνση, δεν επέστρεψαν στον παλιό τρόπο ζωής τους, είτε από φόβο, είτε από αίσθημα απαισιοδοξίας, είτε από συνήθεια. Αυτό τους θέτει σε υψηλό κίνδυνο. Ο φόβος και η μοναξιά αυξάνουν τις πιθανότητες για άγχος ή κατάθλιψη[3] και τους καθιστούν όχι μόνο πιο επιρρεπείς σε μια σοβαρή εξέλιξη του Covid-19,[4] αλλά και σε πολλές άλλες ασθένειες.
Συνήθως τέτοιες διαταραχές της διάθεσης αντιμετωπίζονται με ένα αντικαταθλιπτικό. Τα αντικαταθλιπτικά συχνά βελτιώνουν την διάθεση για κάποιο χρονικό διάστημα και ακόμη και την ποιότητα ζωής για λίγο. Φαίνεται μάλιστα να έχουν προστατευτική επίδραση στη σοβαρότητα του Covid-19.[5] Αυτό το όφελος συνοδεύεται από υψηλό τίμημα. Όλα τα ψυχοφάρμακα έχουν σοβαρές παρενέργειες, ειδικά στους ηλικιωμένους. Για παράδειγμα οδηγούν σε αύξηση των πτώσεων[6] με αποτέλεσμα περισσότερα κατάγματα και πρόωρο θάνατο.[7] Επιπλέον, οι ηλικιωμένοι παίρνουν ήδη πάρα πολλά φάρμακα και αυτή η πολυφαρμακία είναι από μόνη της σημαντικό πρόβλημα υγείας και ένας ακόμη σημαντικός λόγος πρόωρου θανάτου.[8]
Δηλαδή, ο φόβος, η μοναξιά και η επισφαλής υγεία είναι τυπικές «πληγές» του ηλικιωμένου μετά την πανδημία. Αυτά τα τραύματα συχνά δεν έχουν την δυνατότητα να επουλωθούν και δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν με φάρμακα.
Το υψηλό τίμημα των νέων
Σύμφωνα με μια γερμανική έρευνα, ο αποκλεισμός (lockdown) ήταν μια ιδιαίτερη επιβάρυνση κυρίως για τις μητέρες με μικρά παιδιά.[9] Αυτό ακούγεται κατανοητό. Οι γυναίκες ήταν υπεύθυνες για το σπίτι, τα παιδιά, το μαγείρεμα κ.λπ. Δηλαδή, είχαν ωθηθεί πίσω σε ένα παλιό πρότυπο που δεν ήταν πια σύμφωνο με τις αξίες τους, ούτε με τις κοινωνικές τους ανάγκες, και όλα αυτά συνέβησαν κάτω από πιεστικές συνθήκες, με σχεδόν καμία ανάπαυλα. Η ψυχολογική βιβλιογραφία κρίνει ότι αυτό θα έχει μακροχρόνιο αντίκτυπο στην οικογενειακή ζωή και στις σχέσεις των συζύγων. Αν και αρχικά υπήρχε κάποια ελπίδα ότι η καραντίνα θα μπορούσε να φέρει κοντά τις οικογένειες, το αντίθετο φάνηκε να συνέβη, οι ειδικοί αναμένουν κυρίως αρνητικές μακροπρόθεσμες επιπτώσεις.[10]Τα ζευγάρια έκαναν λιγότερο σεξ.[11] Αυτό επιβεβαιώνεται από τη διαπίστωση ότι η προσδοκώμενη έκρηξη των γεννήσεων (Corona-baby-boom) δεν έχει εμφανιστεί. [12] Στην Ιαπωνία οι γεννήσεις μειώθηκαν ακόμη[13] περισσότερο, ενώ στην Ιταλία έφτασαν σε ιστορικό χαμηλό.[14]
Τι γίνεται όμως με τα παιδιά; Τα μέτρα, ο φόβος, ο αποχωρισμός από τους άλλους άφησαν επίσης ένα βαθύ αποτύπωμα πάνω τους. Ένα παράδειγμα, ένα τετράχρονο αγόρι που δεν είχε κανονική επαφή με άλλο παιδί για μήνες (είμαστε ήδη στην φάση του Όμικρον) πανικοβλήθηκε στο καλά αεριζόμενο γραφείο μας όταν του γλίστρησε η μάσκα. Τι συμβαίνει μέσα σε ένα τέτοιο παιδί; Πώς θα εξελιχθεί; Πώς θα δει τον κόσμο;
Μια στατιστική από τις ΗΠΑ λέει ότι, μετά από έναν μόλις χρόνο από την πανδημία, 1 στους 4 έφηβους στις ΗΠΑ εμφάνισε κλινικά σημεία κατάθλιψης και 1 στους 5 κλινικά σημεία αγχώδους διαταραχής.[15] Γενικά, υπάρχουν λίγες έρευνες για τα μικρότερα παιδιά, αλλά όσο περισσότερα στατιστικά στοιχεία δημοσιεύονται, ο αντίκτυπος των μέτρων για τον Covid19 αποδεικνύεται αρκετά αρνητικός.[16]
Τέτοια στατιστικά στοιχεία είναι σημαντικά, αλλά δεν μας λένε τι μπορεί να γίνει για την βελτίωση της κατάστασης. Αν και δεν είναι καλή ιδέα να χορηγούνται σε παιδιά και εφήβους αντικαταθλιπτικά ή ηρεμιστικά, πολύ περισσότερα ψυχοφάρμακα είχαν συνταγογραφηθεί σε παιδιά και εφήβους κατά την διάρκεια της πανδημίας και μετά. [17]
Αυτό είναι τραγικό και δείχνει όχι μόνο την αδυναμία του ιατρικού συστήματος, αλλά και μια τύφλωση για τις πραγματικές ανάγκες, π.χ., των ηλικιωμένων ή των παιδιών. Χαρακτηριστική έκφραση αυτής της άστοχης στάσης ήταν η σύσταση του Νίκου Σύψα, Έλληνα λοιμωξιολόγου και μέλους του εθνικού συμβουλίου εμπειρογνωμόνων, να φορούν μάσκες εντός της οικογένειας. Οι γονείς δεν πρέπει πλέον να αγκαλιάζουν ή να φιλούν τα παιδιά τους,[18] αν και μέχρι τότε ήταν απολύτως σαφές ότι το SarsCoV19 είχε ελάχιστο κίνδυνο για τα παιδιά. Το «δεν αγκαλιάζουμε τα παιδιά» τού κ. Σύψα, ίσως να χρησιμεύσει ως μεταφορά τού πώς η ιατρική παρεξηγεί την ανθρώπινη φύση.
Οι αόρατες πληγές
Προσπαθήστε να φανταστείτε ότι είχατε περάσει τα περισσότερα από τα δύο πρώτα σχολικά σας χρόνια στο σπίτι, είχατε κάποια μαθήματα στον υπολογιστή και κατά τα άλλα επικοινωνούσατε κυρίως με μια μάσκα. Μπορεί ακόμη και με φυσική απόσταση από τους γονείς σας. Η ζωή σας θα ήταν διαφορετική. Ή φανταστείτε ότι θα ήσασταν σε καραντίνα τα δύο τελευταία χρόνια πριν από τις Πανελλήνιες ή κατά τα δύο πρώτα χρόνια των σπουδών σας. Θα είχατε χάσει σημαντικές εμπειρίες και δεν θα είχατε αποκτήσει πολλές κοινωνικές δεξιότητες. Κατά συνέπεια, αυτά τα σημερινά παιδιά δεν θα μεγαλώσουν με την κοινωνική δυνατότητα των προηγούμενων γενεών. Έχουν γίνει λιγότερο εξωστρεφή και δημιουργικά, όχι τόσο ευχάριστα και λιγότερο ευσυνείδητα.[19] Επιπλέον, μπορεί να μην γνωρίζουν καν ότι κάτι τους λείπει. Συχνά βέβαια οι νέοι έχουν ένα αίσθημα ανεπάρκειας, την εντύπωση ότι κάτι τους λείπει, ειδικά μετά την καραντίνα. Πρώτον, ένα τέτοιο αίσθημα ανεπάρκειας είναι φυσικό σε αυτήν την ηλικία και δεύτερον καλλιεργείται σε μια κοινωνία προσανατολισμένη στην κατανάλωση. Αλλά αυτό που νιώθουν οι νέοι ότι τους λείπει. π.χ., το πιο πρόσφατο Playstation, μπορεί να μην σημαίνει απαραίτητα το ίδιο πράγμα που έχουμε κατά νου ότι μπορεί να λείπει από τα παιδιά μετά από δύο χρόνια κοινωνικής απόστασης.
Δεν πρόκειται για να πούμε ότι οι προηγούμενες γενιές είχαν μια καλύτερη ζωή ή ότι νοσταλγούμε το παρελθόν. Πρέπει να γνωρίζουμε όμως, ότι οι κοινωνικές δεξιότητες των νέων είχαν μειωθεί ήδη πριν από την πανδημία και τώρα έχουν χειροτερέψει περαιτέρω. Επιπλέον, οι νέοι μπορεί να έχουν άγνοια για την κατάστασή τους, μη γνωρίζοντας τι τους λείπει πραγματικά.
Η κατάσταση είναι δραματική
Ήδη από τον Δεκέμβριο του 2021, η Συμβουλευτική Επιτροπή του ανώτερου ιατρού των ΗΠΑ (U.S. Surgeon General’s Advisory) δήλωσε ότι η πανδημία έχει επιδεινώσει σημαντικά την ψυχική υγεία και φέρνει αντιμέτωπους με κρίση τους νέους.[20] Σε κοινή δήλωση της Αμερικανικής Ακαδημίας Παιδιατρικής, της Αμερικανικής Ακαδημίας Ψυχιατρικής Παιδιών και Εφήβων και της Ένωσης Παιδιατρικών Νοσοκομείων , αναφέρουν ότι κήρυξαν μια εθνική «κατάσταση έκτακτης ανάγκης της ψυχικής υγείας των παιδιών και εφήβων».[21]
Οι New York Times διεξήγαγαν έρευνα ανάμεσα σε 362 σχολικούς συμβούλους για να ανακαλύψουν τις αλλαγές στους μαθητές μετά την πανδημία.[22] Αυτοί οι σύμβουλοι ζωγράφισαν μια τρομακτική εικόνα.
Μερικά αποσπάσματα είναι:
- «Το άγχος γεμίζει τα παιδιά μας»
- «Τόσος αυτοτραυματισμός και ιδεασμός αυτοκτονίας».
- «Οι συμπεριφορές διαδικτυακού εκφοβισμού ξεπερνούν κάθε όριο! Το αντιμετωπίζουμε σχεδόν σε καθημερινή βάση ».
- «Έχω δει περισσότερες σωματικές αψιμαχίες φέτος από ό,τι στα 15 μου χρόνια μαζί».
- «Οι δεξιότητες ομαδικής συνεργασίας είναι σχεδόν ανύπαρκτες.»
Μερικοί από τους αριθμούς που παρουσίασαν είναι
Συναισθηματική Υγεία
Εμφάνιση ενδείξεων άγχους ή κατάθλιψης 94%
Αντιμετώπιση προβλημάτων με τη συναισθηματική ρύθμιση 88%
Δείχνει σημάδια χαμηλής αυτοεκτίμησης 67%
Κοινωνικές δεξιότητες
Δυσκολεύεστε να λύσετε συγκρούσεις με φίλους 73%
Δυσκολεύεσαι να κάνεις νέους φίλους 59%
Παρενόχληση συνομηλίκων στο διαδίκτυο 51%
Σωματική επιθετικότητα με συνομηλίκους 51%
Αλλά αυτό δεν αφορά μόνο τα παιδιά σχολικής ηλικίας στις ΗΠΑ. Οι ενήλικες στο Ηνωμένο Βασίλειο εμφανίζουν σημαντική αύξηση στο άγχος και στην κατάθλιψη, πιο εμφανή στις γυναίκες μεταξύ 25 και 44 ετών.[23] Ίσως αυτές να είναι οι γυναίκες με την αυξημένη επιβάρυνση κατά τη διάρκεια της καραντίνας, όπως αναφέρεται στη γερμανική μελέτη. Ωστόσο, μετά την άρση της καραντίνας η κατάθλιψη και το άγχος δεν μειώθηκαν αλλά παρέμειναν σε υψηλά επίπεδα.
Αν κοιτάξουμε όλους αυτούς τους αριθμούς, είναι προφανές ότι πολλά προβλήματα προϋπήρχαν αλλά απλώς εκτοξεύτηκαν κατά την διάρκεια της πανδημίας.[24] Για παράδειγμα, οι Πανελλήνιες ήταν πάντα μια σημαντική απειλή για τη σωματική και ψυχική υγεία των μαθητών. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια της καραντίνας το ποσοστό για την κατάθλιψη στους μαθητές που έδωσαν εξετάσεις αυξήθηκε από 48,5% σε 63,8% και για έντονο άγχος από 3,8% σε 20,5%.[25] Να μην περιμένουμε ότι αυτοί οι αριθμοί θα μειωθούν σημαντικά.[26]
Αυτή είναι μια κατάσταση που πρέπει να κινητοποιήσει τους γονείς, τους εργαζόμενους στον τομέα της υγείας και τους πολιτικούς σε δράση. Κανείς δεν πρέπει να κάνει τα στραβά μάτια μπροστά στο γεγονός ότι αυτή τη στιγμή καταστρέφεται η ψυχική υγεία μιας ολόκληρης γενιάς.
Πρόληψη έναντι ανθεκτικότητας
Υγεία, σύμφωνα με τον ορισμό του ΠΟΥ είναι «μια κατάσταση πλήρους σωματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς η απουσία ασθένειας ή αναπηρίας». Αυτός ο ορισμός της υγείας είχε επικριθεί για πολλούς και καλούς λόγους, αλλά είναι καλό σημείο αναφοράς σε αυτούς τους μπερδεμένους καιρούς. Ο ορισμός μάς υπενθυμίζει ότι η υγεία είναι κάτι περισσότερο από την αποφυγή και την καταπολέμηση ασθενειών.
Κρίσιμες για την υγεία είναι οι ικανότητες που ονομάζονται ευρωστία ή ανθεκτικότητα. Αυτό υποδηλώνει την ικανότητα να παραμείνετε ψυχολογικά υγιείς σε περιόδους στρες ή/και να παραμείνετε σωματικά υγιείς κατά την διάρκεια λοιμώξεων ή άλλων απαιτητικών καταστάσεων. Ωστόσο, η σημερινή ιατρική (αλλά και οι πολιτικοί) αγνοούν την ευρωστία ως βασική προϋπόθεση για την υγεία. Η τρέχουσα ιατρική είναι τυφλή για αυτό που συνιστά υγεία. Αυτό εξηγεί το πιθανώς μεγαλύτερο λάθος κατά την διάρκεια αυτής της πρώτης φάσης της πανδημίας και το μεγαλύτερο λάθος ακόμα τώρα: την αποκλειστική εστίαση στα παθητικά μέτρα και την παραμέληση της ατομικής ευρωστίας. Κανείς δεν νοιαζόταν για την υγεία, για την ικανότητα να καταπολεμήσει μια μόλυνση όταν εκδηλωθεί ή να παραμείνει σωματικά και ψυχικά υγιής σε μια τρελή περίοδο.
Αν μόνο ένα μικρό μέρος του χειμάρρου των λέξεων που έπεφταν πάνω μας είχε χρησιμοποιηθεί για την βελτίωση της δημόσιας υγείας, για παράδειγμα στην προώθηση μιας υγιεινής διατροφής ή στην άσκηση, λιγότεροι άνθρωποι θα είχαν πεθάνει από τον Covid-19.[27] Και λιγότεροι άνθρωποι θα πέθαιναν από πολλές άλλες ασθένειες («θνησιμότητα από όλες τις αιτίες») βραχυπρόθεσμα, μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα. Και λιγότεροι άνθρωποι θα είχαν πάθει κατάθλιψη. Αν ο κ. Τσιόδρας στις βραδινές του εκπομπές θα έκανε 5 λεπτά άσκησης με τους τηλεθεατές, ιδιαίτερα με την ευάλωτη ομάδα των ηλικιωμένων, αν έδινε μια θετική όψη της υγείας, οι συνέπειες της πανδημίας θα ήταν πολύ λιγότερο έντονες.
Το αντίθετο έχει συμβεί. Ο φόβος προκλήθηκε και τα μέτρα περιορισμού της πανδημίας οδήγησαν σε αύξηση βάρους σε ενήλικες,[28] εφήβους και παιδιά,[29] σε πιο καθιστικό τρόπο ζωής και σε διόγκωση του χρόνου οθόνης[30] που αυξήθηκε από 3-4 ώρες ημερησίως σε σχεδόν 8 ώρες ημερησίως[31] με όλες τις αρνητικές επιπτώσεις του.
Ξεπερνώντας την τύφλωση
Υπάρχουν ορισμένα πραγματικά προβλήματα σχετικά με την ψυχική υγεία των παιδιών και των εφήβων, τα οποία έγιναν πολύ πιο επείγοντα λόγω της πανδημίας SarsCoV-19. Αυτά δεν είναι ατομικά προβλήματα, αλλά έχουν τις ρίζες τους στη γενική κοινωνική κατάσταση. Προκειμένου να βελτιωθεί η κατάσταση, πρέπει να γνωρίζουμε ότι αυτές οι δυσκολίες δεν θα εξαφανιστούν απλώς περιμένοντας, ή δίνοντας κάποια ψυχοφάρμακα ή χρησιμοποιώντας ορισμένες τεχνικές ανατροφής. Όλα αυτά είναι πολύ επιφανειακά. Απαιτείται μια πιο θεμελιώδης προσέγγιση για να αντιμετωπιστεί αυτή η περίπλοκη και κάπως ομιχλώδης κατάσταση. Τι μπορεί να γίνει λοιπόν;
Μια πρώτη ένδειξη έρχεται από τους σχολικούς συμβούλους στις ΗΠΑ. Παρά τη ζοφερή περιγραφή τους για την ψυχική υγεία των μαθητών μετά την καραντίνα, βλέπουν κάτι ενθαρρυντικό. Αρκετοί είπαν «ότι εντυπωσιάστηκαν από την ανθεκτικότητα των παιδιών. Και κάποιοι είπαν ότι οι εμπειρίες των τελευταίων δύο ετών βοήθησαν τα παιδιά να κατανοήσουν τη σημασία της ψυχικής υγείας».[32]
Η επένδυση στην ψυχική υγεία και την ανθεκτικότητα των παιδιών και των εφήβων φαίνεται να είναι η καλύτερη στρατηγική. Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να γίνει αυτό. Σίγουρα, η άσκηση, η διατροφή ή ο περιορισμός του χρόνου στις οθόνες είναι μερικά από τα γνωστά και σημαντικά μέτρα υγείας. Ωστόσο, σύμφωνα με την αντίληψή μας, κάτι ακόμα πιο θεμελιώδες είναι απαραίτητο, κάτι που αφορά τα ίδια τα βασικά της αναπτυξιακής ψυχολογίας. Οι παρακάτω συμβουλές θα μάς εισαγάγουν σε μια διαφορετική προσέγγιση, με σκοπό της υποστήριξης της αυτονομίας και της ανθεκτικότητας.
- Μάθετε ποια είναι τα παιδιά σας, πού βρίσκονται οι δυνάμεις και οι πόροι τους – και υποστηρίξτε τους.
- Αφήστε τα παιδιά σας να ανακαλύψουν ποιοι είναι, πού βρίσκονται οι δυνάμεις και οι πόροι τους – και αφήστε τα να τους καλλιεργήσουν.
- Η αυτορρύθμιση (άρθρο υπό προετοιμασία) είναι η ικανότητα των παιδιών να αισθάνονται και να χειρίζονται τις δυνάμεις και τους περιορισμούς τους. Αφήστε τα να αυτορυθμιστούν. Δύο παραδείγματα όπου η αυτορρύθμιση είναι πολύ πιο αποτελεσματική είναι:
α) Τα μικρά παιδιά δεν χρειάζονται γονείς ως διασκεδαστές πλήρους απασχόλησης. Πρέπει να ανακαλύψουν μόνα τους πώς να χρησιμοποιούν τον χρόνο, τον χώρο και τη ζωή τους.
β) Οι μαθητές δεν χρειάζονται γονείς για να τους υπηρετούν ως «σχολική αστυνομία». Πρέπει να βρουν τον δικό τους τρόπο απόκτησης γνώσεων, πρέπει να βρουν τους δικούς τους τρόπους να ανταπεξέλθουν με τους συνομηλίκους και την κοινωνία γενικότερα. Αυτό που χρειάζονται για να εξελιχθούν σε υπεύθυνους πολίτες είναι κάποιος που θα τους δώσει τη δυνατότητα να το κάνουν, χρειάζονται κάποια εμπειρία, κάποιες κατευθυντήριες γραμμές και κάποια προστασία από τον κίνδυνο.
- Τα παιδιά και οι έφηβοι χρειάζονται μια θετική προοπτική. Αυτό δεν σημαίνει να τους πεις ότι όλα είναι καλά. Δεν είναι. Μια θετική προοπτική σημαίνει ότι αποκτούν την αίσθηση ότι η ζωή είναι εφαρμόσιμη, ότι μπορεί να επηρεαστεί και να αλλάξει και ότι αξίζει.
[1]. Galea S, Merchant RM, Lurie N. The Mental Health Consequences of COVID-19 and Physical Distancing: The Need for Prevention and Early Intervention. JAMA Intern Med. 2020;180(6):817–818. doi:10.1001/jamainternmed.2020.1562
[2] Deborah Brauser. COVID-19: US Initiative Aims to Stem the Tide of Suicide, Mental Illness – Medscape – May 01, 2020.
https://www.medscape.com/viewarticle/929797
[3] Powell VD; Kumar N et al. (2022): Bad Company: Loneliness Longitudinally Predicts the Symptom
Cluster of Pain, Fatigue, and Depression in Older Adults, J Am Geriatr Soc. 2022;70(8):2225-2234.
[4] Grolli, R.E., Mingoti, M.E.D., Bertollo, A.G. et al. Impact of COVID-19 in the Mental Health in Elderly: Psychological and Biological Updates. Mol Neurobiol 58, 1905–1916 (2021). https://doi.org/10.1007/s12035-020-02249-x
[5] Hoertel, N., Sánchez-Rico, M., Vernet, R. et al. Association between antidepressant use and reduced risk of intubation or death in hospitalized patients with COVID-19: results from an observational study. Mol Psychiatry 26, 5199–5212 (2021). https://doi.org/10.1038/s41380-021-01021-4
[6] Darowski A, Chambers SA, Chambers DJ. Antidepressants and falls in the elderly. Drugs Aging. 2009;26(5):381-94. doi: 10.2165/00002512-200926050-00002. PMID: 19552490.
[7] Guzon-Illescas O, Perez Fernandez E, Crespí Villarias N, Quirós Donate FJ, Peña M, Alonso-Blas C, García-Vadillo A, Mazzucchelli R. Mortality after osteoporotic hip fracture: incidence, trends, and associated factors. J Orthop Surg Res. 2019 Jul 4;14(1):203. doi: 10.1186/s13018-019-1226-6. PMID: 31272470; PMCID: PMC6610901.
[8] Li Y, Zhang X, Yang L, Yang Y, Qiao G, Lu C, Liu K. Association between polypharmacy and mortality in the older adults: A systematic review and meta-analysis. Arch Gerontol Geriatr. 2022 May-Jun;100:104630. doi: 10.1016/j.archger.2022.104630. Epub 2022 Jan 28. PMID: 35101709.
Maher RL, Hanlon J, Hajjar ER (2014): Clinical consequences of polypharmacy in elderly, Expert Opin Drug Saf. 2014 Jan;13(1):57-65. doi: 10.1517/14740338.2013.827660. Epub 2013 Sep 27.
[9] https://www.sueddeutsche.de/gesundheit/gesundheit-rostock-studie-lockdown-belastete-vor-allem-muetter-kleiner-kinder-dpa.urn-newsml-dpa-com-20090101-220720-99-94529
[10] Prime, H., Wade, M., & Browne, D. T. (2020). Risk and resilience in family well-being during the COVID-19 pandemic. American Psychologist, 75(5), 631–643. https://doi.org/10.1037/amp0000660
Pietromonaco PR, Overall NC. Implications of social isolation, separation, and loss during the COVID-19 pandemic for couples’ relationships. Curr Opin Psychol. 2022 Feb;43:189-194. doi: 10.1016/j.copsyc.2021.07.014. Epub 2021 Jul 24. PMID: 34416682; PMCID: PMC8881098.
[11] Kinsey Institute Research & Institute News (2022): Impact of the COVID-19 Pandemic on Marital Quality
https://blogs.iu.edu/kinseyinstitute/2020/11/20/impact-of-the-covid-19-pandemic-on-marital-quality/
[12] Döring, N. How Is the COVID-19 Pandemic Affecting Our Sexualities? An Overview of the Current Media Narratives and Research Hypotheses. Arch Sex Behav 49, 2765–2778 (2020). https://doi.org/10.1007/s10508-020-01790-z
[13]Ghaznavi C, Kawashima T, Tanoue Y, et al, Changes in marriage, divorce and births during the COVID-19 pandemic in Japan, BMJ Global Health 2022;7:e007866.
[14] https://weirditaly.com/2022/03/15/birth-rate-in-italy-hit-record-low-in-2021/
[15]Racine N, McArthur BA, Cooke JE, Eirich R, Zhu J, Madigan S. Global Prevalence of Depressive and Anxiety Symptoms in Children and Adolescents During COVID-19: A Meta-analysis. JAMA Pediatr. 2021;175(11):1142–1150. doi:10.1001/jamapediatrics.2021.2482
[16] Irwin M, Lazarevic B, Soled D, Adesman A. The COVID-19 pandemic and its potential enduring impact on children. Curr Opin Pediatr. 2022 Feb 1;34(1):107-115. doi: 10.1097/MOP.0000000000001097. PMID: 34923563; PMCID: PMC8728751.
Raymond C, Provencher J, Bilodeau-Houle A, Leclerc J, Marin MF. A longitudinal investigation of psychological distress in children during COVID-19: the role of socio-emotional vulnerability. Eur J Psychotraumatol. 2022 Jan 24;13(1):2021048. doi: 10.1080/20008198.2021.2021048. PMID: 35087645; PMCID: PMC8788367.
Oliveira JMD, Butini L, Pauletto P, Lehmkuhl KM, Stefani CM, Bolan M, Guerra E, Dick B, De Luca Canto G, Massignan C. Mental health effects prevalence in children and adolescents during the COVID-19 pandemic: A systematic review. Worldviews Evid Based Nurs. 2022 Apr;19(2):130-137. doi: 10.1111/wvn.12566. Epub 2022 Mar 1. PMID: 35229967; PMCID: PMC9115455.
[17] Amill-Rosario, A., Lee, H., Zhang, C., & dosReis, S. (2022). Psychotropic Prescriptions During the COVID-19 Pandemic Among US Children and Adolescents Receiving Mental Health Services. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology.
Rabeea, S. A., Merchant, H. A., Khan, M. U., Kow, C. S., & Hasan, S. S. (2021). Surging trends in prescriptions and costs of antidepressants in England amid COVID-19. DARU Journal of Pharmaceutical Sciences, 29(1), 217-221.
[18] https://www.enimerotiko.gr/media-tv/nikos-sypsas-den-agkaliazoyme-ta-paidia-mas-sto-spiti-forame-tin-maska-an-mas-plisiazoyn/
[19] Sutin AR, Stephan Y, Luchetti M, Aschwanden D, Lee JH, Sesker AA, et al. (2022) Differential personality change earlier and later in the coronavirus pandemic in a longitudinal sample of adults in the United States. PLoS ONE 17(9): e0274542. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0274542
[20] https://www.hhs.gov/sites/default/files/surgeon-general-youth-mental-health-advisory.pdf
[21] https://www.aap.org/en/advocacy/child-and-adolescent-healthy-mental-development/aap-aacap-cha-declaration-of-a-national-emergency-in-child-and-adolescent-mental-health/
[22] Miller CC, Pallaro B (2022): 362 School Counselors on the Pandemic’s Effect on Children: ‘Anxiety Is Filling Our Kids’, New Yor Times 20.6.22 page A15
[23] Patel K, Robertson E, Kwong ASF, Griffith GJ, Willan K, Green MJ, Di Gessa G, Huggins CF, McElroy E, Thompson EJ, Maddock J, Niedzwiedz CL, Henderson M, Richards M, Steptoe A, Ploubidis GB, Moltrecht B, Booth C, Fitzsimons E, Silverwood R, Patalay P, Porteous D, Katikireddi SV. Psychological Distress Before and During the COVID-19 Pandemic Among Adults in the United Kingdom Based on Coordinated Analyses of 11 Longitudinal Studies. JAMA Netw Open. 2022 Apr 1;5(4):e227629. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2022.7629. PMID: 35452109; PMCID: PMC9034408.
[24] https://www.hhs.gov/sites/default/files/surgeon-general-youth-mental-health-advisory.pdf
[25] Giannopoulou I, Efstathiou V, Triantafyllou G, Korkoliakou P, Douzenis A. Adding stress to the stressed: Senior high school students’ mental health amidst the COVID-19 nationwide lockdown in Greece. Psychiatry Res. 2021 Jan;295:113560. doi: 10.1016/j.psychres.2020.113560. Epub 2020 Nov 6. PMID: 33187723; PMCID: PMC7647459.
[26] Kaman A, Erhart M, Devine J, Reiß F, Napp, AK, Simon A, Hurrelmann K, Schlack R, Hölling H, Wieler L, Ravens-Sieberer U: Two years of pandemic: the mental health and quality of life of children and adolescents—findings of the COPSY longitudinal study. Dtsch Arztebl Int 2023; 120. DOI: 10.3238/arztebl.m2023.0001
[27] Sallis R, Young DR, Tartof SY, et al, Physical inactivity is associated with a higher risk for severe COVID-19 outcomes: a study in 48 440 adult patients, British Journal of Sports Medicine 2021;55:1099-1105.
[28] Lin AL, Vittinghoff E, Olgin JE, Pletcher MJ, Marcus GM. Body Weight Changes During Pandemic-Related Shelter-in-Place in a Longitudinal Cohort Study. JAMA Netw Open. 2021;4(3):e212536. doi:10.1001/jamanetworkopen.2021.2536
[29] Chang TH, Chen YC, Chen WY, Chen CY, Hsu WY, Chou Y, Chang YH. Weight Gain Associated with COVID-19 Lockdown in Children and Adolescents: A Systematic Review and Meta-Analysis. Nutrients. 2021 Oct 19;13(10):3668. doi: 10.3390/nu13103668. PMID: 34684669; PMCID: PMC8540321.
[30] Amini H, Habibi S, Islamoglu AH, Isanejad E, Uz C, Daniyari H. COVID-19 pandemic-induced physical inactivity: the necessity of updating the Global Action Plan on Physical Activity 2018-2030. Environ Health Prev Med. 2021 Mar 7;26(1):32. doi: 10.1186/s12199-021-00955-z. PMID: 33678154; PMCID: PMC7937363.
[31] Nagata JM, Cortez CA, Cattle CJ, et al. Screen Time Use Among US Adolescents During the COVID-19 Pandemic: Findings From the Adolescent Brain Cognitive Development (ABCD) Study. JAMA Pediatr. 2022;176(1):94–96. doi:10.1001/jamapediatrics.2021.4334
[32] Miller CC, Pallaro B (2022): 362 School Counselors on the Pandemic’s Effect on Children: ‘Anxiety Is Filling Our Kids’, New Yor Times 20.6.22 page A15
