Οστεοπόρωση – μια επικείμενη επιδημία
Η υγεία των οστών των παιδιών και των νέων οδεύει προς μια καταστροφή. Πολλοί παράγοντες συμβάλλουν σε αυτήν την κατάσταση. Για την πρόληψή της υγείας των οστών, είναι απαραίτητο να ληφθούν τα κατάλληλα μέτρα σε πρώιμο στάδιο. Για να μπορέσουμε να αντιληφθούμε την έκταση του προβλήματος, βασική προϋπόθεση είναι η κατανόηση της λειτουργίας αυτών και ο βαθμός βλάβης τους.
Τα οστά – Το υποτιμημένο Όργανο
Σε κάθε εποχή, ένα συγκεκριμένο όργανο συναρπάζει το κοινό και εμπνέει τη φαντασία των ανθρώπων. Κατά τη διάρκεια των σχολικών μου χρόνων, αυτό ήταν η καρδιά. Στα φοιτητικά μου χρόνια ήταν το συκώτι και στη συνέχεια ήρθε το ανοσοποιητικό σύστημα. Μετά και για μεγάλο χρονικό διάστημα, ήταν ο εγκέφαλος. Τώρα αντικαθίσταται σταδιακά από το έντερο. Φυσικά, κανένα όργανο δεν είναι πιο σημαντικό από το άλλο, εκτός ίσως από τη σπλήνα. Και φυσικά η καρδιά δεν είναι μια απλή αντλία και το έντερο δεν είναι ένας σωλήνας με τρύπες. Κάθε όργανο συμμετέχει σε όλες τις διαδικασίες του οργανισμού και συμβάλλει στη συνολική του λειτουργία.
Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για ένα όργανο που προς το παρόν επισκιάζεται από τα άλλα, όμως η σημασία του οποίου θα συζητηθεί πολύ στο μέλλον: ο σκελετός. Δεν είναι ένα απλό ικρίωμα με λίγο ασβέστιο μέσα. Τα οστά είναι ένα πολύπλοκο ενδοκρινολογικό όργανο που συμμετέχει σε πολλές μεταβολικές διεργασίες. Τα οστά είναι εν μέρει υπεύθυνα για τη διατήρηση της οξύτητας του αίματος (pH). Τα οστά χρησιμεύουν ως ρυθμιστές και ως αποθήκη για πολλές ουσίες, δυστυχώς και για βαρέα μέταλλα. Η ορμόνη οστεοκαλσίνη που παράγεται στα οστά συμμετέχει στη ρύθμιση του σακχάρου στο αίμα και στη διάσπαση του λίπους. Παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στις γνωστικές διεργασίες. Επομένως, η υγεία των οστών είναι ένας από τους καλύτερους παράγοντες πρόβλεψης της άνοιας αργότερα στη ζωή.[1] Επίσης, αντανακλούν τη συνολική υγεία με πολλούς τρόπους, καλύτερα από άλλα όργανα, όμως αντιδράνε αρκετά πιο αργά από άλλα όργανα.
Υγεία των οστών
Η υγεία των οστών εξαρτάται από την καλή λειτουργία του εντέρου, καθώς και από μια ισορροπημένη διατροφή. Το ασβέστιο είναι μόνο ένας από τους πολλούς παράγοντες.[2] Το συμπληρωματικό ασβέστιο έχει μικρή επίδραση στην οστεοπόρωση, αλλά μπορεί να οδηγήσει σε περισσότερες καρδιακές προσβολές[3] και αυξημένη θνησιμότητα. [4]
Η επαρκής πρόσληψη πρωτεϊνών είναι σημαντική. Οι αθλητές που τρέφονται ανεπαρκώς και καταναλώνουν σχετικά λίγη πρωτεΐνη μπορεί να αναπτύξουν οστεοπόρωση.[5] Από την άλλη, η υπερβολική ποσότητα πρωτεΐνης, ιδίως με τη μορφή κρέατος, ενδεχομένως οδηγεί σε διαταραχή της ισορροπίας των οξέων στο αίμα, η οποία στη συνέχεια αυξάνει την τάση για οστεοπόρωση (υπόθεση του διατροφικού όξινου φορτίου).[6]
Πολλά ακούγονται και διαβάζονται για τη βιταμίνη D. Φυσικά η βιταμίνη D είναι σημαντική, αλλά η χορήγηση βιταμίνης D δε βοηθάει στην οστεοπόρωση.[7]
Η άσκηση έχει κεντρικό ρόλο στην υγεία των οστών. Δεδομένου ότι το σώμα υποστηρίζει μόνο εκείνους τους ιστούς που το χρειάζονται, η οστική μάζα μειώνεται όταν υπάρχει έλλειψη άσκησης. Η άσκηση είναι επομένως ο άξονας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται η πρόληψη και η θεραπεία της οστεοπόρωσης.
Επιπλέον, υπάρχει ένας αριθμός άλλων παραγόντων που επηρεάζουν την οστική μάζα και την ποιότητά της. Λιγότερο γνωστή είναι η σημασία του ύπνου για τον σκελετό.[8]
Μεγίστη οστική μάζα και μέτρηση της οστικής πυκνότητας.
Τα οστά φτάνουν στη μεγαλύτερη σταθερότητα και πυκνότητά τους, τη λεγόμενη μεγίστη οστική μάζα, στα τέλη της δεκαετίας των 20. Το πόσο υψηλή είναι αυτή εξαρτάται κατά 20-40% από τον τρόπο ζωής (άσκηση διατροφή κ.λπ.).[9] Μετά από αυτό, μειώνεται σταθερά, ανάλογα με τον τρόπο ζωής και άλλες εξωτερικές επιδράσεις. Με πολλή σωματική δραστηριότητα, η οστική μάζα διατηρείται για μεγάλο χρονικό διάστημα.[10]
Η μέτρηση της οστικής πυκνότητας που εφαρμόζεται σήμερα βασίζεται σε μια θεωρητική μέση τιμή μεγίστης οστικής μάζας. Εάν η οστική πυκνότητα μειωθεί, ο κίνδυνος κατάγματος αυξάνεται. Τουλάχιστον αυτή είναι η θεωρία. Αλλά δεν ισχύει, όπως άλλωστε συμβαίνει και με πολλές άλλες θεωρίες. Η μέτρηση της οστικής πυκνότητας είναι ακατάλληλη για την εκτίμηση ενός πιθανού κινδύνου για κάταγμα. Ένας από τους λόγους είναι ότι η οστική πυκνότητα δεν λέει τίποτα για την ποιότητα του οστού. Ένας άλλος είναι ότι τα κατάγματα προκαλούνται κυρίως από πτώσεις. Η επιδεξιότητα, η δύναμη και η ισορροπία είναι εξίσου καλοί δείκτες κινδύνου κατάγματος. Το πόσο γρήγορα σηκώνεται κανείς από μια καρέκλα[11] ή το αν μπορεί να σταθεί στο ένα πόδι για 10 δευτερόλεπτα[12] λέει περισσότερα για τη μελλοντική υγεία, την τάση για πτώσεις και τη θνησιμότητα από σχεδόν οποιαδήποτε άλλη εξέταση.
Φυσικά, η φαρμακευτική θεραπεία με βάση μια μέτρηση όπως το να στέκεστε στο ένα πόδι θα ήταν κάπως αμφισβητήσιμη. Αλλά το ίδιο ισχύει και για τη φαρμακευτική θεραπεία που βασίζεται σε μια μέτρηση της οστικής πυκνότητας που ανιχνεύει την οστεοπενία ή την αρχόμενη οστεοπόρωση. Είναι επίσης προβληματικό ότι οι σημερινές φαρμακευτικές θεραπείες για την οστεοπόρωση έχουν μόνο ανασταλτικό αποτέλεσμα. Μετά από μερικά χρόνια, η ποιότητα των οστών μειώνεται σταδιακά.[13] Αυτό μπορεί να είναι δευτερεύουσας σημασίας μετά την ηλικία των 80 ετών. Ωστόσο, η φαρμακευτική θεραπεία σε νεότερη ηλικία θα πρέπει να εξεταστεί προσεχτικά, ιδίως από τη στιγμή που η θεραπεία με άσκηση δείχνει καλύτερα αποτελέσματα από οποιοδήποτε φάρμακο. Αν και η θεραπεία με άσκηση δεν οδηγεί στην ίδια βελτίωση της οστικής μάζας, βελτιώνει περισσότερο την ποιότητα των οστών, προστατεύει καλύτερα από τα κατάγματα και το κάνει με λιγότερες παρενέργειες και με μακροχρόνια επίδραση.[14]
Η επικείμενη καταστροφή
Ο λόγος για τον οποίο τα οστά θα βρεθούν στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος στο μέλλον δεν είναι η συναρπαστική φυσιολογία τους, ούτε η υπερδιάγνωση και η υπερθεραπεία που βιώνουμε σήμερα. Ο λόγος είναι ότι οδεύουμε προς μια απόλυτη καταστροφή όσον αφορά την υγεία των οστών.
Τα παιδιά δεν κινούνται πλέον αρκετά.[15] Αυτό σημαίνει ότι δεν επιτυγχάνουν πλέον τη μεγίστη οστική μάζα των προηγούμενων γενεών,[16] καθώς αυτή εξαρτάται από τη μυϊκή κατάσταση των παιδιών και των νέων.[17] Μόνο τα παιδιά που ζουν κοντά σε χώρους πρασίνου εξακολουθούν να έχουν επαρκή οστική πυκνότητα. [18]
Η διατροφή τους επιπλέον είναι συχνά τρομακτική. Αυτό έχει συνέπειες για την ποιότητα των οστών.[19] Η κατανάλωση επεξεργασμένων τροφίμων (λευκό αλεύρι, ζάχαρη, λίπος) και πολύ λίγου μαγνησίου (που βρίσκεται στα φυτικά τρόφιμα) είναι πιο πιθανό να οδηγήσει σε οστεοπόρωση. [20] Η τυπική επεξεργασμένη διατροφή οδηγεί επίσης σε μεταβολική ανισορροπία, οξειδωτικό στρες[21] το οποίο συμβάλλει στην οστεοπόρωση.[22]
Όλο και περισσότερα παιδιά πάσχουν από χρόνιες ασθένειες, δηλαδή από δυσλειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Οι ανοσολογικές διαταραχές μπορούν επίσης να προωθήσουν την οστεοπόρωση, η οποία είναι γνωστή και ως ανοσοπόρωση (Immunoporosis). [23]
Πολλά φάρμακα μειώνουν την ποιότητα των οστών και καθιστούν τα παιδιά ευάλωτα στην οστεοπόρωση. Πρώτο και κυριότερο από αυτά είναι η κορτιζόνη. Ακόμη και μια σύντομη θεραπεία με κορτιζόνη μπορεί να έχει σοβαρές παρενέργειες.[24] Ο κίνδυνος αυτός διπλασιάζεται εάν λαμβάνεται μία έως τρεις φορές το χρόνο για αρκετά χρόνια. Είναι πιο επιβλαβής εάν λαμβάνεται κάθε χρόνο για περισσότερα από 4 χρόνια[25] ή εάν η θεραπεία είναι παρατεταμένη.[26] Δεδομένου ότι η κορτιζόνη χορηγείται στην παιδική ηλικία ακόμη και αν τα συμπτώματα δεν είναι πολύ απειλητικά αλλά ενοχλητικά, πολλά παιδιά φτάνουν σε μια δόση στην οποία τέτοιες παρενέργειες είναι αναμενόμενες. Τα σπρέι κορτιζόνης αυξάνουν επίσης τον κίνδυνο οστεοπόρωσης.[27] Τα παιδιά που βρίσκονται στην ανάπτυξη λαμβάνουν συχνά σπρέι κορτιζόνης για μεγάλα χρονικά διαστήματα, γεγονός που μπορεί να συμβάλει σε μόνιμη βλάβη των οστών.
Τα αντιόξινα φάρμακα (Αναστολείς της αντλίας πρωτονίων) αυξάνουν επίσης τον κίνδυνο οστεοπόρωσης.[28] Τα φάρμακα αυτά χορηγούνται στα παιδιά κατά τους πρώτους μήνες της ζωής τους. Διαταράσσουν σοβαρά την υγεία των οστών και σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να εμφανιστούν κατάγματα στην παιδική ηλικία.[29] Αν και σπάνια, αυτή η παρενέργεια δείχνει ξεκάθαρα πόσο παρεμβατική μπορεί να είναι μια τέτοια θεραπεία για την υγεία των οστών.
Μια άλλη ομάδα φαρμάκων που μπορεί να διαταράξει μόνιμα τον οστικό μεταβολισμό και να οδηγήσει σε οστεοπόρωση είναι τα αντικαταθλιπτικά, ιδίως οι Εκλεκτικοί Αναστολείς Επαναπρόσληψης Σεροτονίνης (ΕΑΕΣ).[30] Αυτή η κατηγορία των φαρμάκων συνταγογραφείται επίσης απρόσεκτα,[31] τώρα όλο και περισσότερο στους νέους.[32] Ο λόγος είναι ότι οι καταθλιπτικές καταστάσεις στους εφήβους αυξάνονται κατακόρυφα.[33] Επιπλέον, οι καταθλιπτικοί έφηβοι ασκούνται ακόμη λιγότερο,[34] πράγμα τραγικό όχι μόνο για την υγεία των οστών, αλλά και για την ψυχική υγεία, διότι η άσκηση είναι το καλύτερο αντικαταθλιπτικό.[35]
Τα λεγόμενα GLP-1 (π.χ. Σεμαγλουτίδη/Ozempic) οδηγούν επίσης σε σημαντικά προβλήματα με την υγεία των οστών και στην οστεοπόρωση. Πρόκειται για την κατηγορία φαρμάκων που χρησιμοποιούνται για τη μείωση του βάρους. Ήδη συνταγογραφούνται σχετικά απρόσεκτα χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η βλαπτική τους επίδραση στα οστά και χωρίς την αναγκαία πρόληψη. Πολλά από τα σημερινά παιδιά και εφήβους θα παίρνουν αυτά τα φάρμακα μάλλον νωρίτερα παρά αργότερα, γεγονός που θα αποτελέσει έναν ακόμη σημαντικό παράγοντα στην επικείμενη επιδημία της οστεοπόρωσης.
Αυτοί οι παράγοντες από μόνοι τους θα ήταν αρκετοί για να ανησυχεί κανείς για την επόμενη γενιά. Υπάρχουν όμως και άλλοι.
Οι ψυχαγωγικές ουσίες, όπως ο καφές ο οποίος μπορεί να καταναλώνεται σε υπερβολική ποσότητα μειώνει την υγεία των οστών. Ωστόσο, η επίδραση είναι δύσκολο να εκτιμηθεί.[36] Θα μπορούσε επίσης η αρνητική επίδραση να μην μπορεί να αποδοθεί μόνο στην καφεΐνη, αλλά να οφείλεται στον μειωμένο ύπνο. Τα παιδιά και οι έφηβοι όχι μόνο καταναλώνουν πολλή καφεΐνη με τη μορφή ενεργειακών ποτών, η οποία επηρεάζει τον ύπνο,[37] αλλά κοιμούνται και λιγότερο γενικά.[38]
Η υγεία των οστών μειώνεται επίσης από τα βαρέα μέταλλα, με το κάδμιο να αποτελεί ιδιαίτερο πρόβλημα.[39] Το κάδμιο βλάπτει το μεταβολισμό των οστών και προσλαμβάνεται συνεχώς σε μικρές ποσότητες, ιδίως μέσω του κακάο και της σοκολάτας.
Το κάπνισμα είναι πολύ επιβλαβές για τα οστά. Ευτυχώς, τα παιδιά καπνίζουν λιγότερο.[40] Ωστόσο, το άτμισμα και το ηλεκτρονικό τσιγάρο έχει αυξηθεί, και μάλιστα σημαντικά.[41] Ο βαθμός στον οποίο αποθηκεύονται στα οστά ουσίες που διαταράσσουν τον οστικό μεταβολισμό είναι ακόμη εντελώς ασαφής..[42] Αυτό που είναι βέβαιο μέχρι στιγμής είναι ότι περισσότερος μόλυβδος, ένα άλλο βαρύ μέταλλο, απορροφάται μέσω του ατμίσματος. [43] Ωστόσο, υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να ανακαλυφθούν και άλλες ουσίες, επειδή τα οστά είναι όργανο αποθήκευσης πολλών τοξικών ουσιών. Για το λόγο αυτό, η ατμοσφαιρική ρύπανση διαταράσσει επίσης το μεταβολισμό των οστών και αυξάνει τον κίνδυνο οστεοπόρωσης,[44] μια επίδραση που μπορεί να εντοπιστεί ήδη στην πρώιμη ενήλικη ζωή.[45] Ανεπίσημες αναφορές λένε ότι στις περιοχές της Πολωνίας με τα υψηλότερα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης, αγελάδες έχουν καταρρεύσει λόγω οστεοπόρωσης.[46]
Συμπέρασμα
Βάζοντας όλους αυτούς τους παράγοντες που απειλούν την υγεία των οστών μαζί, προκύπτει μια τρομακτική εικόνα. Ωστόσο, τα τρομακτικά σενάρια συχνά δεν επαληθεύονται. Αλλά είναι πιθανό ότι η υγεία των οστών της επόμενης γενιάς θα υποστεί μόνιμη βλάβη. Ορισμένοι από τους παράγοντες που οδηγούν σε αυτό είναι εύκολο να επηρεαστούν, κάποιοι άλλοι δύσκολο, κάποιοι άλλοι καθόλου. Ωστόσο, αν το σενάριο που περιγράφεται εδώ υλοποιηθεί, θα απαιτηθούν αρκετές δεκαετίες θεραπείας. Αυτό συνδέεται με σημαντικές παρενέργειες. Επιπλέον, η υγεία των οστών είναι μια καλή αντανάκλαση της γενικής υγείας. Γι’ αυτό αξίζει να επενδύσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο στην υγεία των οστών.
[1]https://www.medscape.com/viewarticle/990048?ecd=wnl_tp10_daily_230323_MSCPEDIT_etid5273124&uac=290363HR&impID=5273124
[2] Willett WC, Ludwig DS. Milk and Health. N Engl J Med. 2020 Feb 13;382(7):644-654. doi: 10.1056/NEJMra1903547. PMID: 32053300.
[3] Bolland MJ, Avenell A, Baron JA, Grey A, MacLennan GS, Gamble GD, Reid IR. Effect of calcium supplements on risk of myocardial infarction and cardiovascular events: meta-analysis. BMJ. 2010 Jul 29;341:c3691. doi: 10.1136/bmj.c3691. PMID: 20671013; PMCID: PMC2912459.
[4] Michaëlsson K, Melhus H, Warensjö Lemming E, Wolk A, Byberg L. Long term calcium intake and rates of all cause and cardiovascular mortality: community based prospective longitudinal cohort study. BMJ. 2013 Feb 12;346:f228. doi: 10.1136/bmj.f228. PMID: 23403980; PMCID: PMC3571949.
[5]https://www.medscape.com/viewarticle/975999?ecd=wnl_infocu4_broad_broad_persoexpansion-algo_20230405&uac=290363HR&impID=5308662
[6] Frassetto L, Banerjee T, Powe N, Sebastian A. Acid Balance, Dietary Acid Load, and Bone Effects-A Controversial Subject. Nutrients. 2018 Apr 21;10(4):517. doi: 10.3390/nu10040517. PMID: 29690515; PMCID: PMC5946302.
[7]https://jamanetwork.com/journals/jamapediatrics/fullarticle/2801449?guestAccessKey=2960c10a-be98-4cf6-8f6a-19f9094a09e9&utm_source=silverchair&utm_medium=email&utm_campaign=article_alert-jamapediatrics&utm_content=etoc&utm_term=040323
[8] Disordered Sleep Tied to a Marked Increase in Stroke Risk – Medscape – Apr 10, 2023.
[9] Weaver CM, Gordon CM, Janz KF, Kalkwarf HJ, Lappe JM, Lewis R, O’Karma M, Wallace TC, Zemel BS. The National Osteoporosis Foundation’s position statement on peak bone mass development and lifestyle factors: a systematic review and implementation recommendations. Osteoporos Int. 2016 Apr;27(4):1281-1386. doi: 10.1007/s00198-015-3440-3. Epub 2016 Feb 8. Erratum in: Osteoporos Int. 2016 Apr;27(4):1387. PMID: 26856587; PMCID: PMC4791473.
[10] Beck BR. Exercise Prescription for Osteoporosis: Back to Basics. Exerc Sport Sci Rev. 2022 Apr 1;50(2):57-64. doi: 10.1249/JES.0000000000000281. Erratum in: Exerc Sport Sci Rev. 2022 Jul 1;50(3):171. PMID: 35125464
[11] Cooper R, Strand B H, Hardy R, Patel K V, Kuh D. Physical capability in mid-life and survival over 13 years of follow-up: British birth cohort study BMJ 2014; 348 :g2219 doi:10.1136/bmj.g2219
[12] Araujo CG, de Souza e Silva CG, Laukkanen JA, et al
Successful 10-second one-legged stance performance predicts survival in middle-aged and older individuals
British Journal of Sports Medicine 2022;56:975-980
[13] Lloyd AA, Gludovatz B, Riedel C, Luengo EA, Saiyed R, Marty E, Lorich DG, Lane JM, Ritchie RO, Busse B, Donnelly E. Atypical fracture with long-term bisphosphonate therapy is associated with altered cortical composition and reduced fracture resistance. Proc Natl Acad Sci U S A. 2017 Aug 15;114(33):8722-8727. doi: 10.1073/pnas.1704460114. Epub 2017 Jul 31. PMID: 28760963; PMCID: PMC5565436.
Pang KL, Low NY, Chin KY. A Review on the Role of Denosumab in Fracture Prevention. Drug Des Devel Ther. 2020 Oct 1;14:4029-4051. doi: 10.2147/DDDT.S270829. PMID: 33061307; PMCID: PMC7534845
Bindon B, Adams W, Balasubramanian N, Sandhu J, Camacho P. OSTEOPOROTIC FRACTURES DURING BISPHOSPHONATE DRUG HOLIDAY. Endocr Pract. 2018 Feb;24(2):163-169. doi: 10.4158/EP171975.OR. Epub 2017 Nov 16. PMID: 29144808.
[14] Beck BR. Exercise Prescription for Osteoporosis: Back to Basics. Exerc Sport Sci Rev. 2022 Apr 1;50(2):57-64. doi: 10.1249/JES.0000000000000281. Erratum in: Exerc Sport Sci Rev. 2022 Jul 1;50(3):171. PMID: 35125464.
[15] Caldwell AE, Cummings DK, Hooper PL, Trumble BC, Gurven M, Stiegltz J, Davis HE, Kaplan H. Adolescence is characterized by more sedentary behavior and less physical activity even among highly active forager-farmers. medRxiv [Preprint]. 2023 Mar 15:2023.03.15.23287308. doi: 10.1101/2023.03.15.23287308. PMID: 36993728; PMCID: PMC10055571.
[16] Lane NE. Epidemiology, etiology, and diagnosis of osteoporosis. Am J Obstet Gynecol. 2006 Feb;194(2 Suppl):S3-11. doi: 10.1016/j.ajog.2005.08.047. PMID: 16448873.
[17] Barbosa CCL, da Costa JC, Romanzini CLP, Batista MB, Blasquez-Shigaki G, Fernandes RA, Martinho DV, Oliveira T, Ribeiro LP, Coelho-E-Silva MJ, Ronque ERV. Interrelationship between muscle fitness in childhood and bone mineral density in adulthood: mediation analysis of muscle fitness in adulthood. BMC Public Health. 2023 Apr 4;23(1):648. doi: 10.1186/s12889-023-15545-7. PMID: 37016376; PMCID: PMC10074897.
[18] Sleurs H, Silva AI, Bijnens EM, et al. Exposure to Residential Green Space and Bone Mineral Density in Young Children. JAMA Netw Open. 2024;7(1):e2350214. doi:10.1001/jamanetworkopen.2023.50214
[19] Warensjö Lemming E, Byberg L. Is a Healthy Diet Also Suitable for the Prevention of Fragility Fractures? Nutrients. 2020 Aug 30;12(9):2642. doi: 10.3390/nu12092642. PMID: 32872582; PMCID: PMC7551566.
[20] Muñoz-Garach A, García-Fontana B, Muñoz-Torres M. Nutrients and Dietary Patterns Related to Osteoporosis. Nutrients. 2020 Jul 3;12(7):1986. doi: 10.3390/nu12071986. PMID: 32635394; PMCID: PMC7400143.
[21] Iddir M, Brito A, Dingeo G, Fernandez Del Campo SS, Samouda H, La Frano MR, Bohn T. Strengthening the Immune System and Reducing Inflammation and Oxidative Stress through Diet and Nutrition: Considerations during the COVID-19 Crisis. Nutrients. 2020 May 27;12(6):1562. doi: 10.3390/nu12061562. PMID: 32471251; PMCID: PMC7352291.
[22] Kimball JS, Johnson JP, Carlson DA. Oxidative Stress and Osteoporosis. J Bone Joint Surg Am. 2021 Aug 4;103(15):1451-1461. doi: 10.2106/JBJS.20.00989. PMID: 34014853.
[23] Zhang W, Gao R, Rong X, Zhu S, Cui Y, Liu H, Li M. Immunoporosis: Role of immune system in the pathophysiology of different types of osteoporosis. Front Endocrinol (Lausanne). 2022 Sep 6;13:965258. doi: 10.3389/fendo.2022.965258. PMID: 36147571; PMCID: PMC9487180.
[24] Waljee A K, Rogers M A M, Lin P, Singal A G, Stein J D, Marks R M et al. Short term use of oral corticosteroids and related harms among adults in the United States: population based cohort study BMJ 2017; 357 :j1415 doi:10.1136/bmj.j1415
[25] American College of Allergy, Asthma & Immunology (ACAAI) 2019 Annual Scientific Meeting. Poster P231
https://www.medscape.com/viewarticle/921841#vp_2
[26] Kelly HW, Van Natta ML, Covar RA, Tonascia J, Green RP, Strunk RC; CAMP Research Group. Effect of long-term corticosteroid use on bone mineral density in children: a prospective longitudinal assessment in the childhood Asthma Management Program (CAMP) study. Pediatrics. 2008 Jul;122(1):e53-61. doi: 10.1542/peds.2007-3381. PMID: 18595975; PMCID: PMC2928657.
[27]Chalitsios CV, Shaw DE, McKeever TM. Risk of osteoporosis and fragility fractures in asthma due to oral and inhaled corticosteroids: two population-based nested case-control studies. Thorax. 2021 Jan;76(1):21-28. doi: 10.1136/thoraxjnl-2020-215664. Epub 2020 Oct 21. PMID: 33087546.
[28] Lespessailles E, Toumi H. Proton Pump Inhibitors and Bone Health: An Update Narrative Review. Int J Mol Sci. 2022 Sep 14;23(18):10733. doi: 10.3390/ijms231810733. PMID: 36142643; PMCID: PMC9504265.
[29] Wang YH, Wintzell V, Ludvigsson JF, Svanström H, Pasternak B. Association Between Proton Pump Inhibitor Use and Risk of Fracture in Children. JAMA Pediatr. 2020 Jun 1;174(6):543-551. doi: 10.1001/jamapediatrics.2020.0007. PMID: 32176276; PMCID: PMC7076540.
[30] Mercurio M, de Filippis R, Spina G, De Fazio P, Segura-Garcia C, Galasso O, Gasparini G. The use of antidepressants is linked to bone loss: A systematic review and metanalysis. Orthop Rev (Pavia). 2022 Oct 13;14(6):38564. doi: 10.52965/001c.38564. PMID: 36267210; PMCID: PMC9568413.
[31] Spence D. Are antidepressants overprescribed? Yes BMJ 2013; 346 :f191 doi:10.1136/bmj.f191
[32] Amill-Rosario, A., Lee, H., Zhang, C., & dosReis, S. (2022). Psychotropic Prescriptions During the COVID-19 Pandemic Among US Children and Adolescents Receiving Mental Health Services. Journal of Child and Adolescent Psychopharmacology.
Rabeea, S. A., Merchant, H. A., Khan, M. U., Kow, C. S., & Hasan, S. S. (2021). Surging trends in prescriptions and costs of antidepressants in England amid COVID-19. DARU Journal of Pharmaceutical Sciences, 29(1), 217-221.
[33]Racine N, McArthur BA, Cooke JE, Eirich R, Zhu J, Madigan S. Global Prevalence of Depressive and Anxiety Symptoms in Children and Adolescents During COVID-19: A Meta-analysis. JAMA Pediatr. 2021;175(11):1142–1150. doi:10.1001/jamapediatrics.2021.2482
Patel K, Robertson E, Kwong ASF, Griffith GJ, Willan K, Green MJ, Di Gessa G, Huggins CF, McElroy E, Thompson EJ, Maddock J, Niedzwiedz CL, Henderson M, Richards M, Steptoe A, Ploubidis GB, Moltrecht B, Booth C, Fitzsimons E, Silverwood R, Patalay P, Porteous D, Katikireddi SV. Psychological Distress Before and During the COVID-19 Pandemic Among Adults in the United Kingdom Based on Coordinated Analyses of 11 Longitudinal Studies. JAMA Netw Open. 2022 Apr 1;5(4):e227629. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2022.7629. PMID: 35452109; PMCID: PMC9034408.
[34] Kandola A, Lewis G, Osborn DPJ, Stubbs B, Hayes JF. Depressive symptoms and objectively measured physical activity and sedentary behaviour throughout adolescence: a prospective cohort study. Lancet Psychiatry. 2020 Mar;7(3):262-271. doi: 10.1016/S2215-0366(20)30034-1. Epub 2020 Feb 11. PMID: 32059797; PMCID: PMC7033559.
[35] Recchia F, Bernal JDK, Fong DY, Wong SHS, Chung PK, Chan DKC, Capio CM, Yu CCW, Wong SWS, Sit CHP, Chen YJ, Thompson WR, Siu PM. Physical Activity Interventions to Alleviate Depressive Symptoms in Children and Adolescents: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Pediatr. 2023 Feb 1;177(2):132-140. doi: 10.1001/jamapediatrics.2022.5090. PMID: 36595284; PMCID: PMC9857695.
[36] Zeng X, Su Y, Tan A, Zou L, Zha W, Yi S, Lv Y, Kwok T. The association of coffee consumption with the risk of osteoporosis and fractures: a systematic review and meta-analysis. Osteoporos Int. 2022 Sep;33(9):1871-1893. doi: 10.1007/s00198-022-06399-7. Epub 2022 Apr 15. PMID: 35426508.
[37] Tomanic, M., Paunovic, K., Lackovic, M., Djurdjevic, K., Nestorovic, M., Jakovljevic, A., & Markovic, M. (2022). Energy Drinks and Sleep among Adolescents. Nutrients, 14(18), 3813.
[38] Carskadon, M. A. (2011). Sleep in adolescents: the perfect storm. Pediatric Clinics, 58(3), 637-647.
[39] Sughis M, Penders J, Haufroid V, Nemery B, Nawrot TS. Bone resorption and environmental exposure to cadmium in children: a cross–sectional study. Environ Health. 2011 Dec 8;10:104. doi: 10.1186/1476-069X-10-104. PMID: 22151692; PMCID: PMC3248365.
[40] Kuntz B, Lampert T. Smoking and Passive Smoke Exposure Among Adolescents in Germany. Dtsch Arztebl Int. 2016 Jan 22;113(3):23-30. doi: 10.3238/arztebl.2016.0023. PMID: 26857509; PMCID: PMC4748148.
[41] Hamberger ES, Halpern-Felsher B. Vaping in adolescents: epidemiology and respiratory harm. Curr Opin Pediatr. 2020 Jun;32(3):378-383. doi: 10.1097/MOP.0000000000000896. PMID: 32332328; PMCID: PMC7285995.
[42] Nicholson T, Scott A, Newton Ede M, Jones SW. The impact of E-cigarette vaping and vapour constituents on bone health. J Inflamm (Lond). 2021 May 5;18(1):16. doi: 10.1186/s12950-021-00283-7. PMID: 33952248; PMCID: PMC8097983.
[43] Kochvar A, Hao G, Dai HD. Biomarkers of metal exposure in adolescent e-cigarette users: correlations with vaping frequency and flavouring. Tob Control. 2024 Apr 29:tc-2023-058554. doi: 10.1136/tc-2023-058554. Epub ahead of print. PMID: 38684372.
[44] Prada D, Zhong J, Colicino E, Zanobetti A, Schwartz J, Dagincourt N, Fang SC, Kloog I, Zmuda JM, Holick M, Herrera LA, Hou L, Dominici F, Bartali B, Baccarelli AA. Association of air particulate pollution with bone loss over time and bone fracture risk: analysis of data from two independent studies. Lancet Planet Health. 2017 Nov;1(8):e337-e347. doi: 10.1016/S2542-5196(17)30136-5. Epub 2017 Nov 9. PMID: 29527596; PMCID: PMC5841468.
Prada D, Crandall CJ, Kupsco A, Kioumourtzoglou MA, Stewart JD, Liao D, Yanosky JD, Ramirez A, Wactawski-Wende J, Shen Y, Miller G, Ionita-Laza I, Whitsel EA, Baccarelli AA. Air pollution and decreased bone mineral density among Women’s Health Initiative participants. EClinicalMedicine. 2023 Feb 15;57:101864. doi: 10.1016/j.eclinm.2023.101864. PMID: 36820096; PMCID: PMC9938170.
[45] Ranzani OT, Milà C, Kulkarni B, Kinra S, Tonne C. Association of Ambient and Household Air Pollution With Bone Mineral Content Among Adults in Peri-urban South India. JAMA Netw Open. 2020 Jan 3;3(1):e1918504. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2019.18504. PMID: 31899531; PMCID: PMC6991311.
[46] https://www.spiegel.de/ausland/luftverschmutzung-in-krakau-eine-stadt-lernt-wieder-atmen-a-52713f3d-cae9-4914-8b81-c4978f564b1a