Ένα μείζων πρόβλημα της σύγχρονης εποχής είναι η υπερβολική χρήση των ηλεκτρονικών συσκευών από τα παιδιά και τους εφήβους. Η υπερβολική χρήση των ηλεκτρονικών συσκευών είναι ένα ζήτημα το οποίο βρίσκεται στο προσκήνιο πολλά χρόνια τώρα με τα παιδιά να κάθονται στην τηλεόραση ατελείωτες ώρες. Όμως, το πρόβλημα έγινε πιο έντονο με την εξέλιξη της τεχνολογίας και τη δημιουργία των «έξυπνων» συσκευών (smart devices).  

Το ποσοστό  εθισμού στο διαδίκτυο από την νεολαία είναι μεγαλύτερο από 20%.[1]  Ήδη, από νεαρή ηλικία, τα αγόρια και τα κορίτσια εξοπλίζονται με έξυπνα τηλέφωνα, τάμπλετ ή βιντεοπαιχνίδια. Πολλά προβλήματα υγείας σχετίζονται με αυτήν την υπερβολική χρήση.[2]^, Κυμαίνονται από την έλλειψη ύπνου[3] μέχρι και την κατάθλιψη.[4] Ανησυχία προκαλούν έρευνες που δείχνουν πως τα παιδιά αναπτύσσουν λιγότερη εγκεφαλική ουσία όσο περισσότερη είναι η έκθεση τους στην οθόνη.[5]

Εκτός από τις σωματικές και ψυχοσωματικές επιπτώσεις έρχονται να προστεθούν και οι επιπτώσεις στις κοινωνικές ικανότητες των παιδιών. Τα παιδιά και ιδιαίτερα οι έφηβοι ασχολούνται με τα κοινωνικά δίκτυα για πολλές ώρες από φόβο μην χάσουν κάποιες εξελίξεις,[6] ως αποτέλεσμα να μην μπορούν να ηρεμήσουν.[7] Είναι συνεχώς συνδεδεμένοι και ποτέ εκτός καθήκοντος. Επιπλέον, έρχονται αντιμέτωποι με ένα πρότυπο ομορφιάς, δύναμης και μιας γενικότερης απόδοσης που δε θα επιτύχουν ποτέ, η λεγόμενη σύγκριση προς τα πάνω (upward comparison).

Υπάρχουν μερικές γενικές οδηγίες σχετικά με το πόση είναι η κατάλληλη ώρα έκθεσης των παιδιών και των εφήβων στις ηλεκτρονικές συσκευές. Για παράδειγμα  η Αμερικάνικη Ακαδημία Παιδιατρικής προτείνει[8]:

• Πριν από τα 2 έτη, τα παιδιά δεν πρέπει να περνούν καθόλου χρόνο μπροστά στην οθόνη, είτε πρόκειται για τηλεόραση είτε για ψηφιακά και ηλεκτρονικά παιχνίδια.
• Η συνολική διάρκεια έκθεσης στην οθόνη, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης της τηλεόρασης και του υπολογιστή, πρέπει να είναι μικρότερη από μία ώρα την ημέρα για τα παιδιά ηλικίας 2 ετών και άνω.
• Τα παιδιά κάτω των 5 ετών θα πρέπει να παίζουν μόνο με υπολογιστή ή βιντεοπαιχνίδια εάν τα παιχνίδια είναι κατάλληλα για την ανάπτυξη τους και με επίβλεψη του γονέα ή του φροντιστή ενώ παίζουν.

Στη συμβουλευτική πρακτική μας νιώθαμε αμήχανα με αυτές τις  κατευθυντήριες γραμμές. Γιατί,όμως;

• Οι γενικές οδηγίες χρόνου έκθεσης είναι πάντα προβληματικές. Ο αντίκτυπος του χρόνου της οθόνης εξαρτάται περισσότερο από τον τρόπο που χρησιμοποιείται ο χρόνος παρά από την αντικειμενική διάρκεια έκθεσης.[9] Φυσικά υπάρχει ένα όριο. Όμως, ποιο είναι αυτό;[10]
• Οι κατευθυντήριες γραμμές συχνά δε συμφωνούν με τον τρόπο ζωής των οικογενειών[11] και να τους επιβληθεί να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους δεν έχει νόημα.[12]
• Πολλοί γονείς ήδη προσπαθούν να μειώσουν την ώρα έκθεσης των παιδιών τους στην οθόνη. Να λέμε απλά στους γονείς να επιβάλλουν στα παιδιά να παρακολουθούν λιγότερο αυξάνει μόνο την οικογενειακή ένταση, οδηγώντας τελικά σε μεγαλύτερο χρόνο έκθεσης.
• Οι παρεμβάσεις μιας ουσιαστικής συμβουλευτικής πρέπει να ταιριάζει στο κοινωνικό και οικογενειακό πλαίσιο. Έχει λεπτές στρατηγικές ανάλογα με το άτομο. Αναμεταδίδοντας μηχανικά κάποιες επίσημες οδηγίες δεν αποτελεί μια αποτελεσματική παρέμβαση.

Εν ολίγοις, θεωρήσαμε ότι η συνηθισμένη προσέγγιση στο θέμα της έκθεσης στην οθόνη δεν ήταν ικανοποιητική. Παρ’όλο που προσπαθήσαμε να κατανοήσουμε τη χρήση των ηλεκτρονικών συσκευών σε ένα ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο, εξακολουθούσαμε να αισθανόμαστε ότι δεν κατανοούσαμε το ουσιαστικό σημείο. Αυτό μας το πρόσφερε μια ομιλία (TED talk) του John Hari«(Ό, τι νομίζετε ότι γνωρίζετε για τον εθισμό είναι λάθος» («Everything you think you know aboutaddiction is wrong» [13]  με ελληνικούς υπότιτλους).

Σε αυτήν την ομιλία, ο Hari περιγράφει ένα κλασικό πείραμα για τον εθισμό. Οι αρουραίοι εθίζονται στην ηρωίνη, όπως και οι άνθρωποι. Δίνοντας στον αρουραίο την επιλογή να πίνει νερό ή ένα νερό εμπλουτισμένο με ηρωίνη, ο αρουραίος θα προτιμήσει αυτό με την ηρωίνη. Θα εθιστεί και τελικά θα πεθάνει. Κατά αυτόν τον τρόπο περιγράφεται η εξάρτηση από την ηρωίνη και ο εθισμός γενικότερα. Είναι εξαιρετικά δύσκολο να απεξαρτηθεί κανείς από μια ουσία όταν είναι εθισμένος. Την ίδια συμπεριφορά παρατηρούμε σχετικά με την εξάρτηση στις οθόνες.[14]

Όμως, πάντα υπήρξε κάποια αμφιβολία εάν αυτή η άποψη για τον εθισμό, αν και πειστική, είναι σωστή. Μια μεγάλη αμφιβολία χρονολογείται από τον πόλεμο του Βιετνάμ, όπου πολλοί στρατιώτες έκαναν χρήση ηρωίνης. Ωστόσο, οι περισσότεροι απλώς επέστρεψαν στο σπίτι τους και στη συνηθισμένη ζωή τους, και μόνο ένας μικρός αριθμός στρατιωτών εθίστηκε. Γιατί συνέβη αυτό; Και πώς μπορεί αυτό να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε πώς επιδρά στα παιδιά μας η υπερβολική χρήση των ηλεκτρονικών συσκευών;

Οι αρουραίοι που είχαν εξαρτηθεί από την ηρωίνη είχαν κρατηθεί σε ένα απλό κλουβί, το αποκαλούμενο κουτί Skinner.

Εκεί ζούσαν δεν είχαν καμία απασχόληση ή ευχαρίστηση. Θα μπορούσαν είτε να πιέσουν το κουμπί νερού είτε το κουμπί ηρωίνης-νερού. Επέλεγαν το κουμπί ηρωίνης.

Αρκετά αργότερα, οι επιστήμονες δοκίμασαν το παραπάνω πείραμα σε ένα διαφορετικό πιο κατάλληλο πλαίσιο για το είδος. Έδωσαν στους αρουραίους ένα πιο φυσιολογικό περιβάλλον όπου είχαν παρέα, τσουλήθρες, τροχούς προπόνησης, εγκαταστάσεις αναρρίχησης, γέφυρες, πισίνες και ούτω καθεξής. Ζούσαν σε μια «ποντικίσια» χαρά. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι αρουραίοι δεν κατανάλωσαν το νερό με την ηρωίνη αλλά το καθαρό νερό. Η εθιστική ουσία είναι απλά ένας παραπλανητικός παράγοντας. Όσο η ζωή είναι ενδιαφέρουσα, η ηρωίνη χάνει το ενδιαφέρον της. Καθοριστικό είναι το κοινωνικό πλαίσιο. Παρόμοια και οι περισσότεροι από τους στρατιώτες που επέστρεψαν από τον πόλεμο στις οικογένειές τους, δεν εθίστηκαν στην ηρωίνη.

Η συμπεριφορά των παιδιών όπως κάθονται γύρω από τις οθόνες, μοιάζει λίγο πολύ σαν τους αρουραίους στο κλουβί. Η αλήθεια είναι ότι η ζωή των παιδιών μας δεν μοιάζει καθόλου με την «ποντικίσια» χαρά. Το σχολικό άγχος ξεκινά με την είσοδο των παιδιών στο σχολείο. Μετά από ατελείωτες ώρες στο σχολείο, ώρες μελέτης και ώρες στα φροντιστήρια, τα παιδιά μπορεί να αισθάνονται ακριβώς όπως εμείς μετά από μια μέρα γεμάτη δουλειά, όπου θέλουμε απλά να χαλαρώσουμε και να παρακολουθήσουμε τηλεόραση. Οι εξωσχολικές δραστηριότητες αποτελούν συχνά ένα επιπλέον σημείο από τη λίστα των καθημερινών υποχρεώσεων.

Δεν υποστηρίζουμε ότι τα παιδιά πρέπει να ζουν σε μια «παιδική χαρά» και να γίνεται αυτό που θέλουν, το αντίθετο. Ωστόσο, προτείνουμε ότι το κύριο πρόβλημα δεν είναι η ώρα που τα παιδιά παραμένουν στις οθόνες.

Σημαντικό είναι να κατανοήσουμε πως τα περισσότερα παιδιά δεν είναι εθισμένα στην οθόνη, είναι εθισμένα στην επικοινωνία.[15] Είναι κοινωνικά όντα που προσπαθούν να βρουν τον δικό τους δρόμο στη ζωή με τον δικό τους τρόπο.

Πρέπει να αντιμετωπίσουμε το ερώτημα κατά πόσο τα παιδιά μας μεγαλώνουν σε ένα κλουβί, σε συνθήκες που δεν τους επιτρέπουν να αναπτύσσονται σύμφωνα με τη φύση τους, τον ρυθμό τους και τις ικανότητές τους. Πρέπει να αντιμετωπίσουμε το ερώτημα κατά πόσο όλοι μας συμπεριλαμβανομένων και των ψυχολόγων και των επίσημων αρχών, θέλουν να στριμώχνουν τα παιδιά σε ένα συγκεκριμένο σχήμα σύμφωνα με γενικές ιδέες και επίσημες οδηγίες.

Το να προσαρμοστούν τα παιδιά σε έναν κόσμο που δεν τους ταιριάζει, έρχεται με υψηλό ψυχολογικό κόστος, υψηλό κόστος τόσο για τα παιδιά όσο και τους γονείς. Πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι τα παιδιά μας μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον που δεν τους ταιριάζει. Για τους αρουραίους θα λέγαμε ότι αυτή η ανατροφή δεν είναι “ενδεδειγμένη για το είδος”. Επιφανειακά, φαίνεται ότι υπάρχουν τόσες πολλές επιλογές για τα παιδιά στην αγορά, αλλά δεν αναλογούν στις ανάγκες τους. Διαμορφώνονται βάσει αυτών που μπορούν να πωληθούν στα παιδιά. Αυτό περιλαμβάνει το υλικό, παιδαγωγικό και συμβουλευτικό επίπεδο.

Όντως το σχολείο και το νηπιαγωγείο βάζει τα παιδιά σε ένα κλουβί καταστρέφοντας τη δημιουργικότητά τους, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι;^[16]  

Πιστεύουμε πως το πρόβλημα ξεκινά ήδη πολύ νωρίτερα, με τις πρώτες τροφές και τα πρώτα παιχνίδια. Εάν όντως συμβαίνει, δεν θα πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός  ότι τα παιδιά πατούν το κουμπί του εθισμού.

Τα παιδιά εθίζονται σταδιακά στις οθόνες. Όταν οι γονείς κατανοούν ότι υπάρχει πρόβλημα, θέλουν μια άμεση λύση ή ένα τέχνασμα για την επίλυση αυτού του προβλήματος. Ουτοπικά ζητούν από κάποιον ειδικό να πει στο παιδί τους να μην κάνει υπερβολική χρήση και να συμπεριφέρεται διαφορετικά, κάτι που οι ίδιοι έχουν δοκιμάσει μάταια πολλές φορές. Όμως, αυτό δεν θα λειτουργήσει ποτέ. Είναι προφανές ότι η συμβουλή για μείωση του χρόνου οθόνης θα είναι μόνο μέρος του κλουβιού, «Another Brick in the Wall» όπως λέει και το τραγούδι του συγκροτήματος Pink Floyd.

Αυτό είναι το πλαίσιο στο οποίο πρέπει να διερευνήσουμε το θέμα της οριοθεσίας. Οι κανόνες για να είναι αποτελεσματικοί και χρήσιμοι πρέπει να έχουν νόημα. Πρέπει να έχουν νόημα για την ουσιαστική ζωή των παιδιών και όχι για την εκπλήρωση των προσδοκιών των παιδαγωγών και των γονέων. Διαφορετικά, δημιουργούν απλά μια ανούσια μάχη με τα παιδιά χωρίς νόημα και αποτέλεσμα. Άρα, τι μπορεί να γίνει;

Στις περισσότερες φορές απαιτείται μια αλλαγή του «κλουβιού». Σε έναν υπερβολικό εθισμό στην οθόνη αυτή η αλλαγή θα πρέπει να είναι ουσιαστική και τολμηρή. Συχνά, όμως μια μικρή αλλαγή είναι αρκετή. Πρέπει να είναι μια αλλαγή στάσης και αυτή η αλλαγή ξεκινά από τους γονείς. Αυτό αποδεικνύεται με κάποιες συμβουλές για το πώς μπορεί να αλλάξει η χρήση της οθόνης.[17]

1. Πρέπει να θεσπίσετε νέους κανόνες.

2. Εάν τα παιδιά σας αμφισβητήσουν τους νέους κανόνες – και να είστε σίγουροι πως θα το κάνουν, προσπαθήστε να υποστηρίξετε τη θέση σας και να διατηρήσετε την ψυχραιμία σας.

3. Τα παιδιά θα πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η στάση σας είναι αδιαπραγμάτευτη.

4. Εκφράστε πως καταλαβαίνετε ότι αυτή η αλλαγή θα είναι επώδυνη για αυτά.

5. Το πρόβλημα είναι ότι ζούμε σε αυτήν την κουλτούρα των γονέων να λένε συνέχεια «ναι» και δεν αντέχουν να βλέπουν τα παιδιά τους να είναι δυσαρεστημένα ούτε για ένα δευτερόλεπτο. Επομένως, πρέπει αρχικά να διερωτηθείτε για τη δική σας στάση.

6. Εξασκείστε την ενσυναίσθησή σας.

Η αλλαγή κανόνων δεν είναι μια απλή διαδικασία, αλλά ένα περίπλοκο τόλμημα. Είναι κατανοητό ότι οι γονείς δυσκολεύονται να αλλάξουν. Είναι δύσκολο να αμφισβητήσουν το «κλουβί» και τη δική τους στάση. Όμως, ακριβώς αυτό είναι απαραίτητο να γίνει όταν τα παιδιά είναι εξαρτημένα από τις οθόνες. Να αντικαθιστούμε τη διαπροσωπική επικοινωνία με την οθόνη είναι σα να αντικαθιστούμε τα φρούτα και τα λαχανικά με την επεξεργασμένη ζάχαρη και το λευκό αλεύρι.[18] Και τα δύο είναι δύσκολα και θέλουν συχνά τη συνεργασία όλης της οικογένειας.

Ωστόσο, η αλλαγή της συμπεριφοράς πρέπει να ταιριάζει στις ευρύτερες προθέσεις των γονέων.

Θα μπορούσαμε να το εκφράσουμε πιο θετικά: Μπορούμε να προσφέρουμε στα παιδιά μας μια ουσιαστική και ενδιαφέρουσα ζωή, μια ζωή βασισμένη σε ανθρώπινες και ανθρωπιστικές αξίες. Αυτό ήταν πάντα μια αρετή της ελληνικής κοινωνίας. Είναι βαθιά ριζωμένη σε κάθε οικογένεια. Πιστεύουμε ακράδαντα ότι η οικογένεια είναι το καλύτερο περιβάλλον για την εσωτερική ανάπτυξη και διαθέτει όλα τα εργαλεία για να ξεπεράσει τις δυσκολίες. Προϋποθέτει όμως, η οικογένεια να βρει κατάλληλες στρατηγικές. Αυτές οι στρατηγικές είναι διαφορετικές για κάθε οικογένεια. Γι ‘αυτό οι γενικοί κανόνες αποτυγχάνουν ως επί το πλείστον.

[1] Kuss DJ, Griffiths MD, Karila L, Billieux J (2014): Internet  Addiction:  A  Systematic  Review  of  Epidemiological  Research  for  the  Last  Decade, Current Pharmaceutical Design, 2014, 20, 000-000

Online-Junkies: Laut einer DAK-Studie leidet jeder 20. Jugendliche unter krankhaften Folgen der Internet-Nutzung – Medscape – 11. Dez 2015

 DKA (2015):  Internet- und Computergebrauch bei Kindern und Jugendlichen

https://www.dak.de/dak/download/forsa-studie-internetsucht-im-kinderzimmer-2115264.pdf

[2] Adelantado-Renau M, Moliner-Urdiales D, Cavero-Redondo I, Beltran-Valls MR, Martínez-Vizcaíno V, Álvarez-Bueno C. Association Between Screen Media Use and Academic Performance Among Children and Adolescents: A Systematic Review and Meta-analysis . JAMA Pediatr. Published online September 23, 2019. doi:10.1001/jamapediatrics.2019.3176

Riehm KE, Feder KA, Tormohlen KN, et al. Associations Between Time Spent Using Social Media and Internalizing and Externalizing Problems Among US Youth. JAMA Psychiatry. Published online September 11, 2019. doi:10.1001/jamapsychiatry.2019.2325

[3] Pearson N, PhD; Sherar LB, Hamer M (2019): Prevalence and Correlates of Meeting Sleep, Screen-Time, and Physical Activity Guidelines Among Adolescents in the United Kingdom, JAMA Pediatr. 2019; 173(10):993-994. doi: 10.1001/jamapediatrics.2019.2822

[4] Boers E, Afzali MH, Newton N, Conrod P. Association of Screen Time and Depression in Adolescence. JAMA Pediatr. 2019;173(9):853–859. doi:https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2019.1759

[5] Hutton JS, Dudley J, Horowitz-Kraus T, DeWitt T, Holland SK (2019): Associations Between Screen-Based Media Use and Brain White Matter Integrity in Preschool-Aged Children. JAMA Pediatr. Published online November 04, 2019. doi:https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2019.3869

[6] Fomo. (2016, Ιουνίου 27). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 08:00, Δεκεμβρίου 15, 2019 από το //el.wikipedia.org/w/index.php?title=Fomo&oldid=5913665.

[7] Boers E, Afzali MH, Newton N, Conrod P. Association of Screen Time and Depression in Adolescence. JAMA Pediatr. 2019;173(9):853–859. doi:https://doi.org/10.1001/jamapediatrics.2019.1759

Pilgrim K, Bohnet-Joschko S (2019): Selling health and happiness how influencers communicate on Instagram about dieting and exercise: mixed methods research, BMC Public Health (2019) 19:1054 https://doi.org/10.1186/s12889-019-7387-8

[8] Pilgrim K, Bohnet-Joschko S (2019): Selling health and happiness how influencers communicate on Instagram about dieting and exercise: mixed methods research, BMC Public Health (2019) 19:1054 https://doi.org/10.1186/s12889-019-7387-8

s.aappublications.org/content/early/2018/11/29/peds.2018-3348″ https://pediatrics.aappublications.org/content/early/2018/11/29/peds.2018-3348

COUNCIL ON COMMUNICATIONS AND MEDIA (2016): Media and Young Minds, Pediatrics November 2016, 138 (5) e20162591; DOI: https://doi.org/10.1542/peds.2016-2591

https://pediatrics.aappublications.org/content/138/5/e20162591

[9] OECD (2019): New technologies and 21st century children: Recent trends and outcomes, OECD Education Working Paper No. 179,

http://www.oecd.org/officialdocuments/publicdisplaydocumentpdf/?cote=EDU/WKP%282018%2915&docLanguage=En

[10] Kimball H, Cohen Y; Child Mind Institute, Inc. 2019 children’s mental health report: social media, gaming and mental health. Accessed October 23, 2019

https://childmind.org/our-impact/childrens-mental-health-report/2019report/ 

Child Mind Institute, Inc. 2019 children’s mental health report: social media, gaming and mental health [handout]. Accessed October 23, 2019

https://childmind.org/downloads/Childrens_Mental_Health_Report_2019_Summary.pdf. 

[11] Australian Child Health Poll (2019): Young children owning smartphones is the new normal,

https://www.rchpoll.org.au/wp-content/uploads/2017/05/20170621_Young-Children-Owning-Smartphones-is-the-new-normal-2017_MR.pdf

[12] Blum-Ross A, Livingstone S (2019): Families and screen time: Current advice and emerging research, MEDIA POLICY BRIEF 17, The London School of Economics and Political Science Department of Media and Communications

http://eprints.lse.ac.uk/66927/1/Policy%20Brief%2017-%20Families%20%20Screen%20Time.pdf

[13] https://www.ted.com/talks/johann_hari_everything_you_think_you_know_about_addiction_is_wrong

[14] Jahr F (2019): Can You Really be Addicted to Video Games, The New York Times, 10/27/2019

https://www.nytimes.com/2019/10/22/magazine/can-you-really-be-addicted-to-video-games.html

[15] Frontiers. “We’re not addicted to smartphones, we’re addicted to social interaction: Mobile-device habits stem from a healthy human need to socialize, rooted in evolution.” ScienceDaily. ScienceDaily, 7 March 2018. 

www.sciencedaily.com/releases/2018/03/180307141337.htm

[16] Robinson K (2006): Do schools kill creativity?, TED Talk

https://www.ted.com/talks/sir_ken_robinson_do_schools_kill_creativity

[17] Caron C (2019): Too Much Screen Time? Here’s How to Dial Back, New York Times Parenting

https://parenting.nytimes.com/culture/reducing-screen-time-kids

[18] Does Social Media Cause Social Isolation? – Medscape – Oct 25, 2018.

https://www.medscape.com/viewarticle/903754