Μετά το πρώτο κύμα της Covid-19…
Τι έχουμε μάθει και τι πρέπει ακόμα να μάθουμε
Η πρώτη φάση της πανδημίας του κορωνοϊού έχει τελειώσει. Στην προσπάθειά μας να συνέλθουμε από την καραντίνα αναρωτιόμαστε τι έχει συμβεί. Πολλά είναι αυτά που έχουμε βιώσει. Πολλά έχουμε μάθει και πρέπει ακόμα να μάθουμε, πολλά για να αποκτήσουμε μια πιο υγιή σχέση με τον ιό SarsCoV2.
Όταν με ρωτάνε τη γνώμη μου σχετικά με τον ιό και τι έχει συμβεί, συνήθως τους ζητώ να κάνουν πιο συγκεκριμένη την ερώτησή τους. Όμως, οι περισσότεροι δεν μπορούν. Έχουν «βομβαρδιστεί» για εβδομάδες επί εβδομάδων συνεχόμενα με συχνά αμφιλεγόμενες και αντιφατικές πληροφορίες, όπως για παράδειγμα ότι η ασθένεια δεν οδηγεί σε ανοσοποίηση, αλλά ο εμβολιασμός θα το κάνει. Οι άνθρωποι έχουν γεμίσει με πληροφορίες που δεν μπορούν να αφομοιώσουν. Κυριαρχεί μια κούραση, ένα μούδιασμα σχετικά με την Covid-19. Αυτό είναι το πραγματικό πρόβλημα. Ο ιός δεν θα εξαφανιστεί.[1] Τώρα είναι η κατάλληλη στιγμή να προετοιμαστούμε για το επόμενο κύμα.[2] Η επόμενη καραντίνα μπορεί ήδη να μας περιμένει[3] και θα πρέπει να κάνουμε το καλύτερο δυνατό για α την αποφύγουμε και να αποκτήσουμε πάλι έναν φυσιολογικό τρόπο ζωής. Γιατί οι άνθρωποι έχουν φτάσει στα όρια τους με την Covid-19; Αρνούνται να αντιληφθούν ουσιαστικά την κατάσταση πια; Πρόκειται για την έλλειψη της σωστής και ουσιαστικής ενημέρωσης από τις αρμόδιες αρχές; [4] Ή μήπως οι άνθρωποι απλά έχουν κουραστεί να ακούνε κάθε μέρα, ότι πρέπει να πλένουν τα χέρια τους, να φορούν μάσκες και να διατηρούν απόσταση όταν η απειλή του στιλ «αν δεν συμπεριφερθείτε «φρόνιμα» θα έχουμε συνθήκες παρόμοιες με τις ιταλικές», δεν πείθει πλέον; Θα είναι πρόθυμοι οι άνθρωποι να περάσουν άλλη μία απομόνωση το φθινόπωρο; Τι γίνεται εάν όχι; Ποιος θα ήταν ο καλύτερος τρόπος να προστατευθούμε τώρα και να προετοιμαστούμε για το επόμενο κύμα της Covid-19 ή και για οποιονδήποτε επερχόμενο ιό.
Αυτές είναι μόνο μερικές από τις πολλές ερωτήσεις που θα πρέπει να προσπαθήσουμε να απαντήσουμε μετά από αυτήν την πρώτη φάση της πανδημίας.
Δημόσια Υγεία
Αποφυγή της ασθένειας, καταπολέμηση της ασθένειας ή προώθηση της υγείας;
Στη Γερμανία, υπήρξε μια πιο ανοιχτή συζήτηση σχετικά με τη νομιμότητα και τη δικαιολόγηση των περιοριστικών μέτρων. Ο Φράνκ Κάστορφ (Frank Castorf), ένας γνωστός ηλικιωμένος σκηνοθέτης (που γι’ αυτό ανήκει σε ευπαθή ομάδα – όπως και εγώ), ζήτησε ακόμη και μια «δημοκρατική αντίσταση» ενάντια στα πανδημικά μέτρα, ενάντια στα διατάγματα των καθηγητών ιολογίας και των πολιτικών.[5]
«Να μη μου πει μία κλαψιάρα κυρία Μέρκελ ότι πρέπει να πλένω τα χέρια μου» (Ich möchte mir vonFrau Merkel nicht mit einem weinerlichen Gesicht sagen lassen, dass ich mir die Hände waschenmuss.). Όταν ακόμα και η ίδια η καγκελάριος παραδέχεται πως αυτά τα μέτρα είναι ένας εξευτελισμός της δημοκρατίας (demokratische Zumutung).[6]
Κατά τη διάρκεια του πρώτου σοκ, το οποίο οδήγησε στην καραντίνα, οι κυβερνήσεις σχεδίαζαν τις επόμενες μέρες με τον φόβο τι μπορούν να φέρουν οι επόμενες δύο εβδομάδες. Ελήφθησαν βιαστικά μέτρα σε όλο τον κόσμο για να αποφευχθεί η κατάρρευση του ιατρικού συστήματος, χωρίς να ανησυχούν ιδιαίτερα για τον αντίκτυπο και τη συνταγματική ορθότητα τέτοιων περιορισμών. Καθώς ο χρόνος προγραμματισμού παρατάθηκε σε εβδομάδες, στόχος έγινε η «εξομάλυνση/μείωση της καμπύλης», ενώ αργότερα αφορούσε την προστασία των ευπαθών ομάδων. Αυτή η φαινομενικά μικρή αλλαγή είναι η διαφορά μεταξύ της κοινωνικής συνοχής και της κοινωνικής έντασης, μεταξύ της δημοκρατικής πρόκλησης και του δημοκρατικού εξευτελισμού. Πρέπει να αναρωτηθούμε αν είναι σωστό μια ομάδα λοιμοξιολόγων και πολιτικών να μας στερήσει τα βασικά μας δικαιώματα για να μας προστατεύσει “μέχρι να εξαφανίσουμε τον ιό.” [7]
Θα ήθελα να προσεγγίσω το πρόβλημα με δύο δηλώσεις του κυρίου Χαρδαλιά. Είπε ότι αυτός και η κυβέρνηση θα κάνουν ό, τι χρειάζεται για να προστατεύσουν τη δημόσια υγεία, ακόμα και με σκληρά πρόστιμα[8] και ότι δε θα υπάρξει καμία έκπτωση στη δημόσια υγεία.[9] Τι θα μπορούσε να εννοεί με αυτήν τη δήλωση; Η χρήση δακρυγόνων ή κανονιού νερού για να φοράμε μάσκες δεν είναι μια αποτελεσματική στρατηγική, όπως παραδέχθηκε ο Γερμανός Υπουργός Υγείας. [10]
Το θέμα της δημόσια υγείας είναι περίπλοκο και υπάρχει σοβαρό πρόβλημα με το κυρίαρχο μοντέλο της δημόσιας υγείας που επικρατεί αυτή την περίοδο. Αυτό έχει γίνει εμφανές με την πρόκληση της Covid-19. Η επιδημία ήταν πιο επικίνδυνη σε πολλές χώρες από ό, τι θα έπρεπε. Πολλοί παράγοντες υπονομεύουν τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος και το καθιστούν πιο επιρρεπές σε μία επιδείνωση της Covid-19. Μερικοί παράγοντες έχουν ήδη συζητηθεί σε αυτό το ιστολόγιο, όπως η πολυφαρμακευτική αγωγή, η έλλειψη ευρωστίας, η υπερβολική χρήση αντιβιοτικών και η χρήση των αντιπυρετικών. Ένας άλλος παράγοντας κινδύνου για μια πιο σοβαρή εξέλιξη της Covid-19, είναι η παχυσαρκία, [11] όπου η Ελλάδα έχει μία από τις πρώτες θέσεις στην Ευρώπη.[12]Μάλιστα, ορισμένες έρευνες καταδεικνύουν ότι η Ελλάδα ανταγωνίζεται τις ΗΠΑ για την κατάκτηση της πρώτης θέσης στον κόσμο.[13]
Όταν θα πάρουμε τη δημόσια υγεία στα σοβαρά, θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε τέτοια προβλήματα άμεσα για να προετοιμαστούμε για το επόμενο κύμα της Covid-19. Να προωθήσουμε την υγεία, όχι μόνο την καταπολέμηση ή την αποφυγή ασθενειών. Αυτή είναι η πραγματική πρόκληση για τους επόμενους μήνες. Δυστυχώς, δεν υπάρχει καμία τέτοια διάθεση για να συμβεί αυτό. Στην πραγματικότητα, όλα τα μέτρα που ελήφθησαν μέχρι τώρα μειώνουν ακόμη περισσότερο την ποιότητα της δημόσιας υγείας.[14] Ένας Αμερικανός δημοσιογράφος περιέγραψε έναν φίλο του που «διέφυγε» από τη Νέα Υόρκη στις αρχές Μαρτίου για να αποφύγει την Covid-19. Όμως, ενώ μείωσε τον κίνδυνο μόλυνσης από τον ιό περιορίζοντας την επαφή του με άλλα άτομα, έχει πάρει βάρος, έχει χάσει μυϊκή μάζα και βρίσκεται σε πλήρη ακινησία. Τώρα κινδυνεύει να αρρωστήσει πολύ σοβαρά εάν θα προσβληθεί από τον ιό.[15]
Εξομαλύνοντας την καμπύλη
Ένα κλασικό παράδειγμα της εξομάλυνσης της καμπύλης πηγαίνει πίσω στην εποχή της ισπανικής γρίπης το 1918/19 στις ΗΠΑ. [16] Η πόλη Φιλαδέλφεια άρχισε να λαμβάνει περιοριστικά μέτρα 22 ημέρες μετά το πρώτο κρούσμα. Το Σαιντ Λούις, μια συγκρίσιμη πόλη, έλαβε μέτρα πριν την εμφάνιση κάποιου κρούσματος. Η διαφορά ήταν εντυπωσιακή. Στη Φιλαδέλφεια δεν υπήρχαν μόνο περισσότερα κρούσματα ταυτόχρονα, αλλά και η θνητότητα αυτών ήταν οκτώ φορές υψηλότερη.[17]
Η καμπύλη της Covid-19, σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις είναι παρόμοια με αυτήν της ισπανικής γρίπης. [18] Μόνο επειδή πάρθηκαν νωρίς αυστηρά μέτρα, δεν υπήρξε μεγάλη έξαρση στην Ελλάδα, ως μία από τις λίγες χώρες με πολύ καλό περιορισμό της ασθένειας.
Αυτό σημαίνει πως τέτοια υγειονομικά και κοινωνικά μέτρα είναι αποτελεσματικά[19] και κάθε μέρα που μία πόλη καθυστερήσει την εφαρμογή των μέτρων κοινωνικής απόστασης, μετά την εμφάνιση ενός πρώτου κρούσματος, προσθέτει 2,4 ημέρες στη διάρκεια της επιδημίας.[20] Μάλλον όμως κάποια από τα μέτρα ήταν υπερβολικά και είναι σημαντικό να γνωρίζουμε περισσότερα, για το τι είναι το καλύτερο για την λειτουργία της κοινωνίας σε μια ενδεχόμενη νέα έξαρση της πανδημίας.[21]
Ωστόσο, για να ερμηνεύσουμε κατάλληλα αυτές τις καμπύλες και τα δεδομένα, πρέπει να εξετάσουμε το ευρύτερο πλαίσιο. Πρέπει να κάνουμε περισσότερες και πιο συγκεκριμένες ερωτήσεις.
Η ισπανική γρίπη διήρκεσε τρία χρόνια. Τι συνέβη στη Φιλαδέλφεια και στο Σεντ Λούις τα επόμενα δύο χρόνια; Πόσοι θάνατοι υπήρξαν από τη γρίπη τα επόμενα χρόνια; Πόσοι θάνατοι υπήρξαν τα επόμενα χρόνια από όλες τις αιτίες, τον λεγόμενο θάνατο από οποιαδήποτε αιτία; Κάποιος που πέθανε στη Φιλαδέλφεια τον Δεκέμβριο του 1918 από τη γρίπη μπορεί να είχε πεθάνει τον Μάρτιο του 1919 από φυματίωση, από καρδιακή προσβολή ή από διαβήτη. Πώς ήταν η υγεία των ανθρώπων γενικότερα μετά από αυτά τα τρία χρόνια; Δηλαδή, ήταν μόλις μερικούς μήνες ή πολύ περισσότερο η διαφορά στο προσδόκιμο ζωής των κρουσμάτων; Εάν δεν έχουμε αυτές τις πληροφορίες, οι καμπύλες αυτές καθαυτές δεν αποτελούν βάση για ορθές αποφάσεις.
Για να μεταφράσουμε το παραπάνω παράδειγμα στις μέρες μας: Είναι ο SarsCov2 πραγματικά ένας δολοφόνος ιός ή ένας ιός μεσαίας θνητότητας που δημιούργησε μια βραχυπρόθεσμη πρόκληση χωρίς να έχει μακροπρόθεσμο αντίκτυπο στη θνησιμότητα; [22] Τι θα συμβεί στο επόμενο κύμα της Covid-19 το φθινόπωρο του 2020 ή τον χειμώνα του 2020/21 σε συνδυασμό με τη γρίπη; Τι θα συμβεί στην Ελλάδα, στην Ιταλία και στη Σουηδία – τρεις χώρες με εντελώς διαφορετικό πρόγραμμα αντιμετώπισης της Covid-19; Το να σημειωθεί ότι το ποσοστό θανάτων στην Ιταλία[23] ή στη Σουηδία[24] ήταν υψηλότερο τον Απρίλιο και τον Μάιο δεν έχει πραγματική σημασία χωρίς τη γνώση μιας περαιτέρω εξέλιξης. Η καλή απόδοση της Ελλάδας αποτελεί απλά μία προσωρινή ανακούφιση.
Η ήπια αντιμετώπιση της Σουηδίας στην Covid-19 έχει τακτικά επικριθεί από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης («θανατηφόρος ο συγκεκριμένος δρόμος αντιμετώπισης»)[25] και από ιολόγους. Ο κύριος Τσιόδρας αναφέρθηκε αρκετές φορές στον Σουηδικό δρόμο αντιμετώπισης, ρωτώντας για παράδειγμα, εάν θα δεχόμασταν στην Ελλάδα 147 θανάτους την ημέρα προκειμένου να συνεχιστεί η κοινωνική ζωή και να αποκτήσουμε ανοσία με την πάροδο του χρόνου. [26] Έχει δίκιο, για την Ελλάδα αυτό δεν αποτελεί επιλογή. Ήταν ρητορική η ερώτηση. [27]
Κάθε επιδημία φέρνει στην επιφάνεια τις αδυναμίες των κοινωνικών δομών, της δημόσιας και της ατομικής υγείας. Πολλοί θάνατοι στη Σουηδία σημειώθηκαν στα γηροκομεία.[28] Το ίδιο ισχύει και σε πολλές άλλες χώρες. Οι ηλικιωμένοι που ζουν σε γηροκομεία ανέρχονται στο 30-50% του συνόλου των θανάτων, ανάλογα με τη χώρα.[29] Ακριβώς όπως ένα παλιό σπίτι που ενώ θα μπορούσε να σταθεί για περισσότερα χρόνια καταρρέει σε μια καταιγίδα, πολλοί ηλικιωμένοι άνθρωποι πέθαναν κατά τη διάρκεια αυτής της πανδημίας. Μια καλύτερη δομή υγείας των γηροκομείων και μια καλύτερη προστασία θα είχε εξομαλύνει την καμπύλη. Αυτό προσπάθησε η Αγγλία, αλλά απέτυχε. Η χώρα δε διέθετε το απαραίτητο Σύστημα Υγείας, ούτε την κοινωνική και πολιτική σταθερότητα για να αντιμετωπίσει μια ιογενή ασθένεια με τόσο υψηλή μεταδοτικότητα. Υπήρξε αρκετή υποβόσκουσα χαιρεκακία στον ξένο τύπο για την αποτυχία της Αγγλίας. Επικρατούσε η άποψη ότι «εμείς το κάναμε καλύτερα». Η δική «μας» πρώιμη απομόνωση ήταν αναπόφευκτη προκειμένου να αποτραπεί μία χειρότερη εξέλιξη. Μπορεί να ισχύει αν και ήταν μια ριζική απομάκρυνση από τα κλασικά δόγματα της επιδημιολογίας.[30] Αυτό όμως, δε θα πρέπει να αποτελέσει τροχοπέδη στο να μάθουμε και να λάβουμε πιο κατάλληλα μέτρα την επόμενη φορά.
Για την Covid-19, ένας ουσιαστικός παράγοντας εξομάλυνσης της καμπύλης είναι η κατάλληλη φροντίδα των ανθρώπων τρίτης ηλικίας. Αναλύοντας προσεκτικά τι ακριβώς έχει γίνει και παίρνοντας τα κατάλληλα μέτρα προκειμένου να ενισχυθεί η υγεία τους (και όχι απλά να τους χορηγούνται φάρμακα), αυτό θα μπορεί να εξομαλύνει την καμπύλη σε βαθμό που να αποφευχθεί μία περαιτέρω απομόνωση (είτε από την Covid-19 είτε από κάποια άλλη λοίμωξη). Ο σκοπός μας πρέπει να είναι το να διατηρηθεί το σπίτι μας πιο «σταθερό». Αυτή είναι μία διαφορετική στάση από το να προσπαθούμε να το προστατεύουμε από την καταιγίδα. Η απλή απομόνωση του ηλικιωμένου έως ότου είναι διαθέσιμο ένα εμβόλιο είναι μία αντικοινωνική πράξη και θα βλάψει πολύ την υγεία του. Η κοινωνική απομόνωση συνδέεται με τη στεφανιαία νόσο, τα εγκεφαλικά επεισόδια[31], με κατάθλιψη, τη γνωστική μείωση και το εξασθενημένο ανοσοποιητικό σύστημα. [32]
Θάνατος με ή από την Covid-19
Οι άνθρωποι έχουν εμμονή με τον αριθμό των θανάτων. Παίζουν σημαντικό ρόλο στις καθημερινές ειδήσεις. Όμως, ο αριθμός των θανάτων δεν παρέχει αξιόπιστη εικόνα για το τι πραγματικά συμβαίνει. Στην Ελλάδα τα πράγματα ήταν απλά, εφόσον υπήρχαν μόνο λίγα κρούσματα. Ωστόσο ακόμα και στη Γερμανία όπου σημειώθηκαν περισσότεροι από 6.000 θάνατοι μετά το πρώτο κύμα (προς τα τέλη Απριλίου), η θνησιμότητα από όλες τις αιτίες αυξήθηκε ελάχιστα.[33] Επιπλέον, δεν είναι σίγουρο τι σημαίνει πραγματικά ο αριθμός των θανάτων από τον κορωνοϊό.[34] Όταν ο κύριος Τσιόδρας ανέφερε για πρώτη φορά αυτό το στοιχείο αβεβαιότητας, δημιούργησε μια μεγάλη αναταραχή.[35] Το ερώτημα είναι: πεθαίνει κάποιος με ή από την Covid19;
- Εάν κάποιος πάθει από καρδιακή προσβολή και έχει Covid-19, από τι πεθαίνει τελικά από την καρδιακή προσβολή ή από την Covid-19;
- Εάν ένα άτομο με Covid-19 εισαχθεί στο νοσοκομείο και πεθάνει από ιατρικό σφάλμα, αυτό το άτομο πεθαίνει από την Covid-19 ή από το ιατρικό σφάλμα; Στο Ηνωμένο Βασίλειο περίπου 850.000 ιατρικά σφάλματα συμβαίνουν στα νοσοκομεία κάθε χρόνο και οι θάνατοι εξαιτίας τους υπολογίζονται στους 40.000.[36] Από την άλλη στις ΗΠΑ τα ιατρικά λάθη θεωρούνται η τρίτη κύρια αιτία θανάτου.[37] Στα κέντρα της επιδημίας Covid υπήρχαν δυσχερείς συνθήκες (νοσοκομεία που δεν διέθεταν επαρκή εξοπλισμό και προσωπικό, ο υψηλός βαθμός άγχους των επαγγελματιών υγείας, ο διαρκής φόβος ότι θα μολυνθούν, οι απώλειες ασθενών και συναδέλφων, οι πολλές ώρες εργασίας, η έλλειψη ύπνου[38] κ.α.), ώστε θα περιμέναμε ακόμη περισσότερα ιατρικά λάθη από τα συνηθισμένα και πολλούς περισσότερους θανάτους από αυτούς. Η υψηλή θνητότητα, ακόμη και σε καλώς εξοπλισμένα νοσοκομεία στη Νέα Υόρκη,[39] εξηγείται εν μέρει από τα αυξημένα ιατρικά λάθη.
- Εάν ένας άνθρωπος πεθάνει από τις παρενέργειες των φαρμάκων, πεθαίνει από την Covid-19 ή από τα φάρμακα; Σε μία έρευνα στην Ισπανία, 6 στους 100 ασθενείς πέθαναν στο νοσοκομείο από τις παρενέργειες των φαρμάκων.[40] Ιδιαίτερα στη Μονάδα Εντατικής Θεραπείας (ΜΕΘ) χορηγούνται πολλά φάρμακα, που μπορούν να προκαλέσουν περισσότερο κακό παρά καλό.[41]Για τη θεραπεία της Covid-19 υπήρξε μία υπερβολική πολυφαρμακευτική αγωγή από την αρχή, αρνούμενη όλα τα αποδεκτά ιατρικά πρότυπα. Ή, όπως το έθεσε ένας συνάδελφός μας: «Δεν έχω δει ποτέ γιατρούς να χορηγούν πέντε, έξι ή δέκα φάρμακα για τη θεραπεία του ιού χωρίς καμία απόδειξη ότι θα βοηθήσουν».[42]
- Εάν ένα άτομο με Covid-19 εισαχθεί στο νοσοκομείο και μολυνθεί από ένα «υπερβακτήριο» (superbug) το οποίο δύσκολα αντιδράει σε οποιοδήποτε αντιβιοτικό, το άτομο αυτό πεθαίνει τελικά από την Covid-19 ή από το «υπερβακτήριο»; Είναι γνωστό πως αυτά τα βακτήρια προκαλούν μία υψηλή θνησιμότητα στα νοσοκομεία[43] και μπορούν μάλιστα να συμβάλλουν σημαντικά στη θνητότητα της Covid-19. Σε ένα ελληνικό νοσοκομείο η πιθανότητα να κολλήσει κανείς ένα τέτοιο «υπερβακτήριο» είναι παραπάνω από 15%.[44]
Αυτή η σύντομη λίστα (πολλοί άλλοι παράγοντες θα μπορούσαν να προστεθούν) δίνει μία εικόνα γιατί η εξομάλυνση της καμπύλης είναι σημαντική, καθώς το πρόβλημα δεν είναι μόνο η μόλυνση, αλλά και η νοσηλεία. Τα καλά εξοπλισμένα νοσοκομεία και οι εκπαιδευμένοι εργαζόμενοι στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης θα μπορούσαν να σώσουν πάρα πολλές ζωές και να μειώσουν σημαντικά τη θνητότητα. Η καλή νοσηλεία αποτελεί επίσης μια εξήγηση για το σχετικά χαμηλό ποσοστό θανάτων στη Γερμανία.[45] Αλλά, δεν είναι μόνο η νοσηλεία στο νοσοκομείο. Αρχικά, η καλή φροντίδα των ασθενών κάτοικόν θα μείωνε σημαντικά την ανάγκη να νοσηλευτούν στο νοσοκομείο. Όμως, η τέχνη της νοσηλείας είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Οι γονείς και οι άνθρωποι γενικότερα έχουν υψηλές προσδοκίες από τα φάρμακα και δε συνειδητοποιούν πόσο σημαντική είναι η καλή φροντίδα των ασθενών. Αυτό λοιπόν, είναι ένα θέμα που θα έπρεπε να το γνωρίσουμε καλύτερα πριν από το επόμενο κύμα.
«Υγεία πάνω απ’ όλα»
«Υγεία πάνω απ’ όλα» είναι μία από τις πιο συχνές φράσεις που ακούγονται σχετικά με τα μέτρα για την πανδημία Covid- 19. Στις περισσότερες περιπτώσεις αυτή η έκφραση αποτελεί μία τυπική αντίδραση προκειμένου να αποφευχθεί μία βαθύτερη σκέψη για όλα τα σύνθετα προβλήματα. Συχνά, χρησιμοποιείται προκειμένου να αποφεύγουμε τον προβληματισμό συνολικά. Όμως, τι είναι αυτό που πραγματικά αποφεύγουμε;
Η ζωή είναι εύθραυστη. Ο πόνος και ο θάνατος είναι μία πραγματικότητα. Ωστόσο, στην Ελλάδα υπάρχει μεγάλος φόβος όσον αφορά το να συζητάμε αυτό το θέμα. Οι ασθενείς με σοβαρά προβλήματα υγείας συχνά δεν ενημερώνονται από τι πάσχουν και τι μπορούν να προσδοκούν. Άνθρωποι πεθαίνουν από καρκίνο χωρίς να γνωρίζουν πως έχουν αυτήν ασθένεια, με τους γιατρούς και τους συγγενείς να τους λένε ψέματα. Πρόκειται για σημαντικές ηθικές αποφάσεις. Κανένας δεν είναι στη θέση να γνωρίζει τι είναι σωστό και τι λάθος. Παρ’ όλα αυτά, να αποφεύγουμε εντελώς, προβλήματα σαν και αυτά, ιδιαίτερα σε φάση αντιμετώπισης μίας πανδημίας, μας αποτρέπει από το να συζητήσουμε τους πραγματικούς κινδύνους. Μας αποτρέπει από το να λάβουμε τα κατάλληλα μέτρα, όπως επίσης και να προσφέρουμε την κατάλληλη βοήθεια.
Ο πρώην Γερμανός υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε μίλησε για τη σημασία τέτοιων ηθικών αποφάσεων αναφερόμενος συχνά στην εξής φράση: «Όταν ακούω πως όλα πρέπει να πάνε πίσω με στόχο την προστασία της ανθρώπινης ζωής, πρέπει να απαντήσω: Η απολυτότητα αυτή δεν είναι σωστή. Τα θεμελιώδη δικαιώματα περιορίζουν το ένα το άλλο. Εάν υπάρχει μία υπέρτατη και απόλυτη αξία στο σύνταγμά μας, αυτή είναι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αυτή είναι απαραβίαστη. Αυτό όμως δεν αποκλείει το γεγονός πως πρέπει να πεθάνουμε.» (Wenn “ich höre, alles andere habe vor dem Schutz von Leben zurückzutreten, dann muss ich sagen: Das ist in dieser Absolutheit nicht richtig. Grundrechte beschränken sich gegenseitig. Wenn es überhaupt einen absoluten Wert in unserem Grundgesetz gibt, dann ist das die Würde des Menschen. Die ist unantastbar. Aber sie schließt nicht aus, dass wir sterben müssen.”).
Πρώτη φορά άκουσα αυτήν την δήλωση από έναν ελληνικό ραδιοφωνικό σταθμό. Οι εκφωνητές καταλόγισαν στον Σόιμπλε το ότι είπε πως η ανθρώπινη ζωή δεν είναι σημαντική και εμείς θα μπορούσαμε να πεθάνουμε. Μήπως είχαν μια λάθος μετάφραση; Μήπως απέφυγαν να έρθουν αντιμέτωποι με την ηθική διάσταση της πανδημίας; Ότι κι αν ισχύει, αυτό αποτελεί ένα από τα πολλά παραδείγματα για το ότι οι δημοσιογράφοι δεν κάνουν τη δουλειά τους όπως πρέπει. Χρειαζόμαστε επειγόντος μία σοβαρή και αντικειμενική δημοσιογραφία. Τέτοιες ηθικές αποφάσεις πρέπει να συζητιούνται ανοιχτά σε έναν κοινωνικό διάλογο. Θα πρέπει τα παιδιά να μένουν σπίτι, όταν οι γονείς πάσχουν από μία χρόνια πάθηση; Ή εάν οι γονείς των φίλων των παιδιών πάσχουν από μία χρόνια ασθένεια, θα πρέπει να αποφεύγουν να παίζουν μαζί για το επόμενο διάστημα;[46] Δυστυχώς υπάρχει μία αντίθεση του σωματικού και του ψυχολογικού κινδύνου από την έλλειψη φροντίδας κατάλληλης φροντίδας των παιδιών [47] και του κινδύνου των ασθενών με χρόνια ασθένεια. Θα πρέπει όλοι να κρατάμε μία κοινωνική απόσταση από εδώ και στο εξής, εξαιτίας του κινδύνου που έχουν οι ευπαθείς ομάδες; Για πόσους ανθρώπους; Ποιο ρίσκο θέλουμε και με ποιο κόστος;[48] Μία τέτοια απόφαση θα πρέπει να αφεθεί στα χέρια του κυρίου Τσιόδρα;
Επιπλέον, η φράση «υγεία πάνω απ’ όλα» δεν είναι και ιατρικά ορθή. Το δίλλημα υγεία ή οικονομία δεν ισχύει. Έχουν γίνει μεγάλες συζητήσεις σχετικά με τις θεραπείες για τον καρκίνο. Αυτές οι θεραπείες μπορεί να επιμηκύνουν τη ζωή των ασθενών για μερικούς μήνες ή για μερικά χρόνια. Αυτό ακούγεται καλό, όμως είναι μία ακριβή διαδικασία. Άνετα μπορούν να κοστίσουν εκατό χιλιάδες ευρώ τον χρόνο. Στον κόσμο δεν υπάρχει κάποιο σύστημα υγείας το οποίο να μπορεί να πληρώνει τις θεραπείες του συνεχώς αυξανόμενου αριθμού των ασθενών με καρκίνο.[49] Συχνά, όλη η οικογένεια βάζει τα χρήματά της μαζί προκειμένου να πληρώσει τέτοιες θεραπείες οι οποίες θα παρατείνουν έστω και λίγο τη ζωή. Είναι ένα ουσιαστικό πρόβλημα. Οι δαπανηρές θεραπείες (οι θεραπείες με βιολογικούς παράγοντες έχουν αναφερθεί σε ένα προηγούμενο άρθρο) απομυζούν το ιατρικό σύστημα από χρήματα τα οποία χρειάζονται για πολλά άλλα πράγματα όπως, για παράδειγμα, την προετοιμασία αντιμετώπισης μίας πανδημίας, μίας καλύτερης ιατρικής περίθαλψης στα γηροκομεία ή σε προγράμματα υγείας για την αντιμετώπιση της παχυσαρκίας.
Ο οικονομικός αντίκτυπος της Covid-19 θα είναι δαπανηρός.[50] Για παράδειγμα, η δομή και η λειτουργία των νοσοκομείων θα πρέπει να βελτιωθούν. Η Γαλλία έχει ήδη ανακοινώσει, ότι θα κάνει τεράστιες αλλαγές προς αυτήν την κατεύθυνση.[51] Όμως, αυτό θα στερήσει το κράτος από πολλές άλλες δραστηριότητες οι οποίες σχετίζονται με τη δημόσια υγεία και, κατά συνέπεια, η νοσηρότητα και η θνησιμότητα από όλες τις αιτίες ενδέχεται να αυξηθεί τα επόμενα χρόνια.
Είναι κατανοητό ότι οι πολιτικοί θέλουν να αποφύγουν μια κατάσταση όπου οι γιατροί πρέπει να αποφασίσουν ποιος πρέπει να ζήσει και ποιος πρέπει να πεθάνει. Όμως, δεν αντιλαμβάνονται ορθά την αρχή της Δημόσια Υγείας. Επενδύοντας τους πόρους, οι πολιτικοί αποφασίζουν καθημερινά για τη ζωή των ανθρώπων. Τα αποτελέσματα απλά δεν είναι τόσο άμεσα όσο με την Covid-19.
Σε μία από τις ενημερώσεις ο κύριος Τσιόδρας δήλωσε, φανερά συγκινημένος, πως κάθε ανθρώπινη ζωή είναι πολύτιμη. Η συναισθηματική του ανταπόκριση μου θύμισε πως αισθάνομαι εγώ συχνά όταν βλέπω όλα τα νέα, παχύσαρκα παιδιά, συχνά με άσθμα και κυρίως με έλλειψη ενέργειας. Η «επιδημία της παχυσαρκίας»[52] αγγίζει τις δύο δεκαετίες τώρα. Πολλά από αυτά τα παιδιά δε θα φτάσουν στην ηλικία των 70[53] και τα περισσότερα θα έχουν μία ζωή γεμάτη με σωματικά[54] και ψυχολογικά προβλήματα.[55] Πράγματι, κάθε ζωή μετράει και με ένα αποτελεσματικό σύστημα Δημόσια Υγείας πολλοί από αυτούς τους νέους θα μπορούσαν να σωθούν ή, τουλάχιστον, να βελτιωθούν. [56] Δεν πρέπει να κάνουμε εκπτώσεις στη Δημόσια Υγεία μόνο και μόνο επειδή οι παράγοντες είναι περίπλοκοι και τα αποτελέσματα δεν είναι άμεσα. Οι πολιτικοί και οι λοιμοξιολόγοι πρέπει να μάθουν από την Covid-19, ώστε να σκέφτονται σε ένα ευρύτερο πλαίσιο.
Ένα από τα εκατοντάδες προβλήματα που πρέπει να ληφθούν υπόψη είναι η μακροπρόθεσμη επίδραση όλων των αντισηπτικών/καθαριστικών που χρησιμοποιούνται σήμερα στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα. Μπορεί να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά ειδικά στα παιδιά. Η παχυσαρκία και το άσθμα είναι ασθένειες οι οποίες συνδέονται με την υπερβολική χρήση των αντισηπτικών.[57] Που είναι τα μοντέλα που υπολογίζουν τι ωφελεί και τι μπορεί να προκαλέσει κακό; Το να αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει δημόσια υγεία είναι να εξετάζουμε ακόμη και τέτοια ζητήματα.
«Όσο ο ιός κυκλοφορεί έξω, εγώ θα μείνω μέσα»
«Όσο ο ιός κυκλοφορεί έξω, εγώ θα μείνω μέσα» ήταν το σύνθημα της πρώτης φάσης της επιδημίας. Αποτελούσε μέρος της αξιότιμης προσπάθειας της κυβέρνησης να πείσει το κοινό να πάρει τα μέτρα στα σοβαρά. Ωστόσο, αυτό το σλόγκαν ήταν λάθος ή για να είμαστε πιο ακριβείς ήταν ένα ψέμα από την αρχή. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε τη συμπεριφορά των ΜΜΕ καθ’ όλη τη διάρκεια της καραντίνας ως προπαγάνδα.[58] Σοκαριστικοί τίτλοι ειδήσεων χωρίς καμία απολύτως σχέση με την πραγματικότητα δημιούργησαν μία ατμόσφαιρα απειλής και αβάσιμου φόβου. Τα παιδιά ζητούσαν να σωθούν και οι νέοι προσπαθούσαν να πείσουν άλλους νέους να είναι καλοί πολίτες και να μένουν μέσα. Στο όνομα της δημόσιας υγείας, ζητήθηκε ακόμη και από άτομα να καταδίδουν εκείνους που δεν συμμορφώνονταν με τα μέτρα, συμπεριλαμβάνοντας ακόμα και τον αριθμό τηλεφώνου που πρέπει να καλέσουν. Μόνο κάποιοι ηλικιωμένοι αντιδρούσαν λέγοντας «Καλύτερα να πεθάνω από τον κορωνοϊό παρά να μείνω στο σπίτι με τη γυναίκα μου». Τέτοιες ηθικές επιλογές είχαν θεωρηθεί προσβολή προς τη Δημόσια Υγεία και τις επικρατούσες απόψεις. Τόνοι άχρηστων αντισηπτικών[59]έπρεπε να ψεκαστούν προκειμένου να εντυπωσιάσουν την κοινή γνώμη.
Μία τέτοια τρομακτική πίεση των ΜΜΕ προκάλεσε πολλές αρνητικές επιπτώσεις, μαζί και την απώλεια της αξιοπιστίας τους. Πρώτον, κατέστησε δύσκολο να κατανοήσουμε τι συμβαίνει επακριβώς, επειδή η συζήτηση ήταν εξαιρετικά μονόπλευρη. Δεύτερον, ο τύπος φάνηκε να λατρεύει τον φόβο, αλλά ο φόβος είναι κακός σύμβουλος. Οι φοβισμένοι άνθρωποι κάνουν τα πάντα για να σώσουν τα παιδιά τους, τους γονείς τους και τους εαυτούς τους. Όμως, έτσι δεν παίρνουν σωστές αποφάσεις για την υγεία. Γιατί οι γονείς έπρεπε να στείλουν ξαφνικά το παιδί τους στο σχολείο, ενώ ο ιός κυκλοφορεί ακόμα έξω; Ήταν αξιοπερίεργο το πώς ο Τσιόδρας κατέβαλε προσπάθεια να διαλύσει τους φόβους, στους οποίους και ο ίδιος είχε συνεισφέρει, και προσπάθησε να πείσει τους γονείς να στείλουν τα παιδιά τους πίσω σε μια πιο φυσιολογική κοινωνική ζωή.[60]
Ένα θέμα όπως το άνοιγμα των σχολείων δεν είναι απλό θέμα.[61] Υπάρχουν πολλές διαφορετικές απόψεις.[62] Οι λοιμοξιολόγοι τείνουν να τονίζουν τον κίνδυνο. Οι επιδημιολόγοι βλέπουν την ευρύτερη ανάπτυξη λοιμώξεων και τη θνησιμότητα από όλες τις αιτίες. Οι ψυχολόγοι ασχολούνται με την ψυχολογική ανάπτυξη και οι εκπαιδευτικοί με την εκπαίδευση των παιδιών. Οι οικονομολόγοι εξετάζουν τις οικονομικές επιπτώσεις όλων αυτών των αποφάσεων. Αλλά το «Υγεία πάνω απ’ όλα» αποτελεί ένα σύνθημα που συρρικνώνει ένα περίπλοκο πρόβλημα σε μια μονόπλευρη, ασπρόμαυρη απόφαση όπου επικρατεί ως επί το πλείστον ένα μη ρεαλιστικό πρότυπο μηδενικού κινδύνου.
Γιατί όμως, είναι λάθος;
Το πρότυπο του μηδενικού κινδύνου – Ο φόβος για τον θάνατο και ο φόβος για τη ζωή
Οι άνθρωποι θα ήθελαν να ξεχάσουν ότι υπάρχουν κίνδυνοι στη ζωή και ότι οι ασθένειες μπορεί να απειλήσουν τόσο την υγεία τους όσο και την υγεία των αγαπημένων τους. Οι γιατροί υποστηρίζουν ακόμα και αυτήν την ψευδαίσθηση, υποσχόμενοι ότι όλα θα πάνε καλά με τη λήψη ορισμένων φαρμάκων. Ωστόσο, ακόμα και οι γιατροί υπερεκτιμούν την επίδραση των φαρμάκων και υποτιμούν τις παρενέργειες τους.[63] Οι παρενέργειες των φαρμάκων αποτελούν μία από τις κύριες αιτίες πρόωρου θανάτου στον δυτικό κόσμο.[64]
Οι φοβισμένοι γονείς τείνουν να δίνουν πιο εύκολα αντιβιοτικά σε ιογενείς νόσους, αντιπυρετικά και όλα τα άλλα φάρμακα που υπονομεύουν την ανθεκτικότητα του ανοσοποιητικού των παιδιών τους. Τους είναι πιο εύκολο να πάνε στο νοσοκομείο, παρά να προσφέρουν μια κατάλληλη φροντίδα στο σπίτι. Οι υπερβολικές προσπάθειές τους να προστατεύσουν τα παιδιά τους, συμβάλλουν στην αύξηση των αλλεργικών και αυτοάνοσων νοσημάτων και κάνουν τα παιδιά τους πιο επιρρεπή σε σοβαρές λοιμώξεις. (Περισσότερα θα διαβάσετε στο επόμενο άρθρο.)
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και σε ψυχολογικό επίπεδο. Οι προκλήσεις συνεπάγονται με ορισμένο κίνδυνο. «50 επικίνδυνα πράγματα που πρέπει να αφήσετε τα παιδιά σας να κάνουν» [65] είναι μία ξεκαρδιστική ομιλία για το πώς να προκαλέσετε τα παιδιά σας και να τα προετοιμάσετε να αντιμετωπίσουν τη ζωή. Χωρίς τέτοιες προκλήσεις, τα παιδιά είναι λιγότερο ικανά να δώσουν λύση στα προβλήματα, τα οποία θα αντιμετωπίσουν απαραίτητα συν τω χρόνω. Το ίδιο ισχύει και για το ανοσοποιητικό σύστημα. Το οποίο πρέπει να εκπαιδευτεί για να αντιμετωπίσει προκλήσεις, όπως μια πανδημία. Οι πανδημίες είναι μέρος της ζωής. Όλοι όσοι γνωρίζουν από λοιμώξεις περίμεναν μια πανδημία όπως την Covid-19 εδώ και μερικές δεκαετίες. Ωστόσο, η Covid-19 δεν είναι τόσο άσχημη πανδημία που θα μπορούσε να έχει ξεσπάσει.
Η προσδοκία ότι δεν πρέπει να υπάρχει κανένας απολύτως κίνδυνος δεν είναι συνέπεια του φόβου που δημιουργήθηκε κατά τις πρώτες εβδομάδες της τωρινής πανδημίας. Έχει βαθύτερες ρίζες. Τα μέσα ενημέρωσης, το ιατρικό και πολιτικό σύστημα, συνεργούν σε αυτό το μη ρεαλιστικό και επιβλαβές σκηνικό. Υπάρχει ήδη μια νέα γενιά η οποία έχει μεγαλώσει με αυτήν την ιδέα του μηδενικού κινδύνου. Βλέπουμε πολλούς νέους πλέον (περισσότερο νεαρούς παρά κοπέλες) στη συμβουλευτική και τη ψυχολογική μας θεραπεία οι οποίοι φοβούνται να συνδεθούν ουσιαστικά με την πραγματική ζωή και περνούν το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους σε οθόνες, ηλεκτρονικά παιχνίδια και πλατφόρμες. Φοβούνται τη ζωή, δεν μπορούν να πάρουν κανένα ρίσκο, πόσο μάλλον να ζευγαρώσουν. Η αξιοπιστία και η υπευθυνότητα δεν είναι πλέον αρετή για αυτούς. Τον ρόλο τουσυντρόφου παίρνουν η κατανάλωση, η κατάθλιψη ή ο εθισμός. Ήταν ένα από τα μείζονα προβλήματα ήδη πριν από την Covid-19. Με το ξέσπασμα της νόσου και των συνεπειών της, οι ήδη κατεστραμμένες κοινωνικές τους δεξιότητες θα επιδεινωθούν ακόμη περισσότερο, αφού κάθε επαφή θα χαρακτηρίζεται ως επικίνδυνη. [66]
Εκτιμάται πως μία επιδημία ψυχικών ασθενειών μπορεί να επακολουθήσει.[67] Οι ψυχολογικές, ψυχοσωματικές και ψυχοπαθολογικές συνέπειες της Covid-19 πιθανότατα θα είναι σοβαρές. Φαίνεται πιθανό ότι θα υπάρξουν σημαντικές αυξήσεις στις διαταραχές άγχους και στην κατάθλιψη, στη χρήση ουσιών, στη μοναξιά και στην ενδοοικογενειακή βία.[68] Δεν μιλάμε για τις λίγες εβδομάδες σε καραντίνα. Αυτές από μόνες τους δεν ήταν ικανές να προκαλέσουν τόσο μεγάλο κακό. Πολλές οικογένειες μάλιστα ανακάλυψαν ακόμα τι σημαίνει η ποιοτική οικογενειακή ζωή. Αναφερόμαστε στην καθολική στάση που κρατήσαμε και τις συνέπειές της. Ορισμένα μοντέλα υπολογίζουν ότι στις ΗΠΑ ακόμα επιπλέον 75.000 Αμερικανοί να χάσουν τη ζωή τους από αυτοχειρία, από υπερβολική δόση ναρκωτικών ή κατάχρηση αλκοόλ εξαιτίας της πανδημίας Covid-19.[69] Υπάρχουν ήδη πρωτοβουλίες για την «αναχαίτιση της παλίρροιας της αυτοκτονίας» η οποία πρόκειται να έρθει.[70]
Ακόμα και αν αυτές οι εκτιμήσεις είναι υπερβολικές, θα πρέπει να μας υπενθυμίζουν ότι είναι καλύτερο να επενδύουμε στην υγεία και όχι μόνο στην καταπολέμηση μιας ασθένειας.
Σημείο φυγής στην επιστήμη
Ο ζωντανός οργανισμός είναι ένα σύνθετο-προσαρμοστικό σύστημα, όπως τεχνικά ονομάζεται.Η πολυπλοκότητα έχει απρόσμενες συνέπειες. «Οι έννοιες της δυναμικής του συστήματος που δυσκολεύονται να κατανοήσουν οι άνθρωποι το περισσότερο είναι οι εξής:Όλες οι αποφάσεις βασίζονται σε μοντέλα και όλα τα μοντέλα είναι λανθασμένα.Αυτές οι δηλώσεις είναι βαθιά μη διαισθητικές.»Λίγοι άνθρωποι πραγματικά τις πιστεύουν.John D. StermanAll models are wrong: reflections on becoming a systems scientist,System Dynamics Review18, 4 (2002): 501–531; DOI: 10.1002/sdr.261 Αυτό σημαίνει: όλες οι ιδέες, τα μοντέλα, τα ευρήματά, τα επιστημονικά αποτελέσματα παρέχουν μόνο μία υπόδειξη. Είναι χρήσιμα ως πρώτη προσέγγιση. Όμως, δεν αντιπροσωπεύουν σε καμία περίπτωση την πραγματικότητα ή την αλήθεια. |
Σε τέτοιες μέρες κοινωνικής αβεβαιότητας που βιώνουμε, υπάρχει μία περίεργη στάση να βασιζόμαστε κυρίως στην επιστήμη και να ακολουθούμε πιστά αυτό που μας προτείνουν οι επιστήμονες. Ήδη πριν περίπου 50 χρόνια o Καρλ Φρίντριχ φον Βάιτσεκερ[71] είπε πως «H πίστη στην επιστήμη διαδραματίζει τον ρόλο της ηγετικής θρησκείας στην εποχή μας» (Der Glaube an dieWissenschaft spielt die Rolle der herrschenden Religion unserer Zeit).[72] Ειδικά οι ιατροί επιστήμονες (και οι δημοσιογράφοι που βασίζονται σε αυτούς) συχνά, αναλαμβάνουν τον ρόλο του αρχιερέα. Υπάρχει όμως, ένα σοβαρό πρόβλημα με αυτή τη στάση. Η επιστήμη δεν είναι ποτέ απλή. Όταν ο κύριος Τσιόδρας είπε ότι «οι αριθμοί λένε την αλήθεια»[73] δεν είχε δίκιο. Οι ίδιοι οι αριθμοί δεν έχουν νόημα και παίρνουν το νόημά τους από το πλαίσιο και από την ιστορία στην οποία ανήκουν.[74] H επιστήμη δεν λέει ποτέ αλήθεια (Καρλ Πόπερ).[75] Αυτό ισχύει ιδιαίτερα για την ιατρική επιστήμη, δηλαδή για την επιστήμη που αφορά τον κάθε ασθενή ξεχωριστά και όχι αποτελέσματα σε δοκιμαστικούς σωλήνες ή σε εργαστηριακούς αρουραίους. Η ιατρική επιστήμη είναι αντιφατική, παραμελημένη και ορισμένοι λένε ότι ήδη έχει πεθάνει).[76] Αναμφισβήτητα η ιατρική επιστήμη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από οικονομικά συμφέροντα.[77] Επιπλέον, οι απόψεις των επιστημόνων είναι συχνά πολύ κοντόφθαλμες, περιορισμένες, δεν επαρκούν για την πολυπλοκότητα της υγείας και των ασθενειών. Όταν έγραψα τη διατριβή μου για την ιατρική σκέψη και την επιστημολογία πριν από σχεδόν 20 χρόνια,[78] υπήρχε για λίγο μια ελπίδα ότι η αυτιστική και ασυνεπής ιατρική σκέψη, όπως έχει ήδη λεχθεί πριν από 100 χρόνια,[79] θα μπορούσε να ξεπεραστεί. Δυστυχώς όμως, αυτό δε συνέβη.
Όσον αφορά τη λήψη αποφάσεων για μια κρίση, όπως η Covid19, πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτές οι αποφάσεις δεν βασίζονται σε γεγονότα, αλλά σε μοντέλα.[80] Η επιστήμη δεν μπορεί να μας πει, τι θα πρέπει να κάνουμε.[81] Οι αποφάσεις σε καταστάσεις κινδύνου δεν αφορούν ποτέ μόνο έναν κίνδυνο και για την Covid-19 πρέπει να ληφθούν υπόψη πολλές διαφορετικές πτυχές. [82]
Πού είναι λοιπόν το πρόβλημα;
Με λίγα λόγια: Μας αρέσει να βλέπουμε τα πράγματα απλά. Η αιτία και το αποτέλεσμα να έχουν μία σαφή σχέση. Αν κάνουμε αυτό, τότε εκείνο θα συμβεί. Αυτό ονομάζεται γραμμική σκέψη. Αλλά, η ιατρική (και η ζωή γενικά) δεν είναι γραμμική. Ως λύση, η επιστημονική ιατρική βρήκε μια απίστευτη μέθοδο: Οι επιστήμονες απλά υποθέτουν ότι τα πράγματα είναι απλά. Υπό σταθερές συνθήκες (στο εργαστήριο ή στο νοσοκομείο) αλλάζουν ένα παράγοντα. Για παράδειγμα δίνουν ένα φάρμακο. Εάν υπάρχει αποτέλεσμα, θα πρέπει να οφείλεται στο φάρμακο. Αυτό το αποτέλεσμα ονομάζεται ειδικόαποτέλεσμα και ολόκληρη η διαδικασία ονομάζεται αναγωγισμός. Το πρόβλημα με αυτήν την προσέγγιση είναι ότι όλα αυτά τα επιστημονικά ευρήματα ενδέχεται να μην ισχύουν πλέον υπό κανονικές συνθήκες διαβίωσης. Όμως, οι ιατροί επιστήμονες εξακολουθούν να πιστεύουν ότι τα ευρήματά τους είναι αληθινά.
Αυτός ο αναγωγικός ιατρικός κόσμος είναι αρκετά παράξενος. Μόνο για φάρμακα και παρόμοια πράγματα μιλάνε, δηλαδή πράγματα με ειδικό αποτέλεσμα. Σε μία από τις ενημερώσεις του, ο κύριος Τσιόδρας (μιλώντας για «ψεύτικες ειδήσεις/fake news») επέμεινε ότι πρέπει να βασιστούμε στην επιστήμη και ότι η επιστήμη αφορά θέματα που σχετίζονται με φάρμακα, εμβολιασμούς, υποδοχείς και αντισώματα.[83] Κρίσιμες έννοιες, όπως η υγεία ή η ανθεκτικότητα δεν έχουν θέση σε αυτόν τον κόσμο. Δεν είναι ειδικές έννοιες. Κατά συνέπεια, οι επιδημιολόγοι, οι πολιτικοί και τα μέσα ενημέρωσης, μιλούν μόνο για φάρμακα, εμβόλια και προστατευτικά μέτρα. Όμως, η ιατρική επιστήμη είναι κάτι περισσότερο από αυτό, κάτι περισσότερο από το να μας λέει να πλένουμε τα χέρια μας. Η ιατρική επιστήμη θα μπορούσε να βοηθήσει στην αλλαγή της κοινωνίας προς το καλύτερο, θα μπορούσε να βοηθήσει στη δημιουργία του θετικού κινήματος που όλοι χρειαζόμαστε κατά τη διάρκεια μιας τέτοιας κρίσης για να αντιμετωπίσουμε την πρόκληση. Η ιατρική επιστήμη έχει απίστευτα εργαλεία βελτίωσης της υγείας, της ανθεκτικότητας, της ψυχοσωματικής και σωματοψυχικής λειτουργίας. Δυστυχώς, η επίσημα διαδεδομένη ιατρική επιστήμη δεν έχει τίποτα άλλο να προσφέρει κατά τη διάρκεια μιας πανδημίας παρά να μας προτείνει να μείνουμε στο σπίτι, να περιορίσουμε τις κοινωνικές επαφές και να περιμένουμε μέχρι να βρεθεί ένα φάρμακο ή ένα εμβόλιο.[84] Θα μπορούσαμε να προσφέρουμε κάτι καλύτερα από αυτό. Πρέπει να προσφέρουμε κάτι καλύτερα από αυτό.
Ο ιατρικός μύθος
Οι άνθρωποι ζουν περισσότερο και συνήθως είναι πιο υγιείς σήμερα από ό, τι αιώνες πριν. Ο μύθος λέει, ότι αυτό οφείλεται στα φάρμακα και στα εμβόλια. Αυτό όμως, δεν ισχύει. Τα φάρμακα και τα εμβόλια είχαν μόνο επιφανειακή ή καθόλου επίδραση σε αυτήν την εξέλιξη. Ένα παράδειγμα είναι η μείωση της φυματίωσης κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. [85]
Υπάρχουν παρόμοιοι γραφικοί πίνακες για τις περισσότερες από τις κλασικές μολυσματικές ασθένειες και η μείωση αυτών των ασθενειών είναι ένας από τους κύριους παράγοντες του σημερινού μεγαλύτερου προσδόκιμου ζωής. [86]
Όταν ο Ίβαν Ίλιχ (Ivan Illich) και ο Τόμας Μακέον (Thomas McKeown) παρουσίασαν για πρώτη φορά αυτές τις πληροφορίες σε ένα ευρύτερο κοινό πριν από περίπου 50 χρόνια, [87] και στιγμάτισαν την φαρμακοποίηση της ανθρώπινης ζωής, συζητήθηκε το θέμα ευρέως, ακόμη και από τον ιατρικό κόσμο.[88] Ωστόσο, οι επιπτώσεις αυτών των γεγονότων δεν ελήφθησαν ποτέ σοβαρά υπόψη. Απλώς ξεχάστηκαν. Αυτό συμβαίνει συνήθως στην ιατρική επιστήμη όταν τα γεγονότα δεν ταιριάζουν. Ο μύθος για τα φάρμακα και τα εμβόλια που σώζουν ζωές, εξακολουθεί να παραμένει και ναεπαναλαμβάνεται σχεδόν σε κάθε συζήτηση σχετικά με την ιατρική. Τα φάρμακα και οι εμβολιασμοί έχουν κάποια θετική επίδραση υπό ορισμένες συνθήκες, αλλά η γενική υπόθεση ότι άλλαξαν την υγεία των ανθρώπων για καλό είναι απλώς μια πεποίθηση των επιστημόνων. Δεν είναι επιστήμη.
Μία συνέπεια αυτής της πεποίθησης είναι ότι η επίσημη ιατρική επιστήμη συζητά μόνο για φάρμακα και εμβολιασμούς για την αντιμετώπιση της Covid-19. Αναμένεται να καταστείλουν την πορεία τηςπανδημίας. Δεν ακούμε κάτι διαφορετικό. Τουλάχιστον, ο Δημήτρης Χατζηγεωργίου ανέφερε κάποτε τη σωματική δραστηριότητα ως χρήσιμο θεραπευτικό μέτρο για τους ηλικιωμένους που είναι πιο επιρρεπείς στην ασθένεια. Όμως, αποτελούσε μόνο το πέμπτο των προτεινόμενων μέτρων του.[89]
Αλλά τα αποτελέσματα της φαρμακευτικής αγωγής σε ανθρώπους που πάσχουν από κορωνοϊό είναι κάπως απογοητευτικά. Η ευρέως πολυσυζητημένη υδροξυχλωροκίνη μπορεί να βλάπτει ή να μην βλάπτει.[90] Σε κάθε περίπτωση, δεν είναι αυτό που ονομάζεται «game changer», αλλάζοντας ριζικά το «παιχνίδι».[91] Το ίδιο ισχύει και για το φάρμακο Remdesivir που έδειξε πρόσφατα να επιφέρεικάποιο αποτέλεσμα.[92] Όμως, η μη χορήγηση αντιπυρετικών ή η αλλαγή της νοσηλείας μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική από τη χορήγηση του Remdesivir. Δυστυχώς, τέτοιες μελέτες δεν γίνονται ποτέ. Δεν ταιριάζουν στη γενική νοοτροπία της ιατρικής επιστήμης. Η καινούργια προσπάθεια γίνεται με τη χορήγηση κορτιζόνης (Δεξαμεθαζόνη) για την υπερβολική αντίδραση της άμυνας του οργανισμού. Θα βοηθήσει ελάχιστα (διαβάστε περισσότερα στο επόμενο άρθρο), αλλά δε θα αλλάξει ουσιαστικά την κατάσταση. [93]
Σχετικά με το εμβόλιο δεν γνωρίζουμε ακόμη. Θα βρεθεί; Πόσο αποτελεσματικό θα είναι; Τι παρενέργειες θα έχει; Υπάρχουν σοβαρές αμφιβολίες ήδη στον ιατρικό κόσμο.[94] Όμως, ο εμβολιασμός έχει ήδη μια σοβαρή παρενέργεια. Αποτρέπει τους ανθρώπους να επενδύουν στην υγεία τους περιμένοντας τη θεραπεία που θα τους σώσει. Δεν λαμβάνονται ή δεν προωθούνται συγκεκριμένα μέτρα που να τονώνουν την υγεία.
Τα ακόλουθα πρέπει να γίνουν κατανοητά: Τα μη ειδικά μέτρα που τονώνουν την υγεία, όπως η υγιεινή διατροφή, η άσκηση και άλλοι τρόποι αύξησης της ευρωστίας δεν θα είναι τόσο αποτελεσματικά για την πρόληψη σοβαρών περιπτώσεων Covid-19 όσο το ειδικό μέτρο του εμβολιασμού. Όμως, τα μη ειδικά μέτρα μπορούν να μας προστατεύσουν από άλλες ασθένειες, μολυσματικές ή όχι. Μειώνουν τη θνησιμότητα από όλες τις αιτίες, πιθανώς πολύ περισσότερο από τα εμβόλια. Τα μη ειδικά μέτρα είναι φθηνότερα και είναι διαθέσιμα τώρα. Δηλαδή, πολλά θα μπορούσαν να γίνουν αν οι υπεύθυνες αρχές δεν περίμεναν απλώς τα φάρμακα και τα εμβόλια.
Ο στόχος των ακόλουθων άρθρων είναι να προσφέρουν κάποιες πληροφορίες για τον τρόπο αντιμετώπισης λοιμώξεων γενικά, πώς να φροντίζετε καλύτερα τους ασθενείς και πως να επενδύσετε σε μία καλύτερη υγεία, μια πιο αποτελεσματική στάση για την Covid-19.
[1] ‘This Virus May Never Go Away,’ WHO Says – Medscape – May 13, 2020
[2] https://www.aerzteblatt.de/nachrichten/112977/WHO-Europa-muss-sich-jetzt-auf-zweite-Welle-vorbereiten?rt=f23e8819409328e465aafb35fff42d6c
[3] https://www.ethnos.gr/ygeia/106749_epikefalis-cdc-kai-ecdc-erhetai-deytero-kyma-koronoioy-fthinoporo
[4] Sandman P, Lanard J (2020): COVID-19: The CIDRAP Viewpoint, Part 2: Effective COVID-19 Crisis Communication, May 6, 2020
https://www.cidrap.umn.edu/sites/default/files/public/downloads/cidrap-covid19-viewpoint-part2.pdf
[5] https://www.spiegel.de/kultur/frank-castorf-ueber-angela-merkel-und-corona-moechte-mir-nicht-sagen-lassen-dass-ich-mir-die-haende-waschen-muss-a-5ff19227-383c-4168-a1da-6aef96950855
[6] https://www.zeit.de/2020/20/buergernaehe-coronavirus-politiker-buerger-beziehung
[7] βραδινό δελτίο 7.5.20
[8] βραδινό δελτίο 14.5.20
[9] βραδινό δελτίο 21.5.20
[10] https://www.zeit.de/politik/2020-05/jens-spahn-coronavirus-zeit-buehne-podcast
[11] Docherty AB, Harrison EM et al. (2020): Features of 20 133 UK patients in hospital with covid-19 using the ISARIC WHO Clinical Characterisation Protocol: prospective observational cohort study BMJ 2020; 369
[12] Tambalis KD, Panagiotakos DB, Psarra G, Sidossis LS. Current data in Greek children indicate decreasing trends of obesity in the transition from childhood to adolescence; results from the National Action for Children’s Health (EYZHN) program. J Prev Med Hyg. 2018;59(1):E36‐E47. Published 2018 Mar 30. doi:10.15167/2421-4248/jpmh2018.59.1.797
Hassapidou, M., Tzotzas, T., Makri, E. et al. Prevalence and geographic variation of abdominal obesity in 7- and 9-year-old children in Greece; World Health Organization Childhood Obesity Surveillance Initiative 2010. BMC Public Health 17, 126 (2017). https://doi.org/10.1186/s12889-017-4061-x
[13] OECD – Obesity Update 2017
[14] University at Buffalo. “COVID-19 lockdowns worsen childhood obesity, study finds: Research finds obese kids under lockdown in Italy ate more junk food, watched more TV at expense of physical activity.” ScienceDaily. ScienceDaily, 3 June 2020. www.sciencedaily.com/releases/2020/06/200603194444.htm
[15] Brody JE (2020): To Fight Covid-19, Don’t Neglect Immunity and Inflammation, The New York Times May 26, 2020, Section D, Page 7
[16] Smith R. Social measures may control pandemic flu better than drugs and vaccines. BMJ. 2007;334(7608):1341. doi:10.1136/bmj.39255.606713.DB
[17]Hatchett JP, Carter E. Mecher CE, Lipsitch M (2007): Public health interventions and epidemic intensity during the 1918 influenza pandemic, PNAS 104; 18: 7582–7587
[18] The New York Times: Coronavirus Map: Tracking the Global Outbreak
https://www.nytimes.com/interactive/2020/world/coronavirus-maps.html?action=click&module=Spotlight&pgtype=Homepage
[19] Dehning J, Zierenberg J. et al (2020): Inferring change points in the COVID-19 spreading reveals the eectiveness of interventions, medRxiv preprint doi: https://doi.org/10.1101/2020.04.02.20050922
Sen S, Karaca-Mandic P, Georgiou A. Association of Stay-at-Home Orders With COVID-19 Hospitalizations in 4 States. JAMA. Published online May 27, 2020. doi:10.1001/jama.2020.9176
[20] University of Texas at Austin. (2020, June 1). COVID-19 outbreak lasts days longer for each day’s delay in social distancing. ScienceDaily. Retrieved June 2, 2020 from www.sciencedaily.com/releases/2020/06/200601154652.htm
[21] Streeck H, Schulte B. et al (2020): Infection fatality rate of SARS-CoV-2 infection in a German community with a super-spreading event, medRxiv 2020.05.04.20090076; doi: https://doi.org/10.1101/2020.05.04.20090076
https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.05.04.20090076v2
[22] Banerjee A, Pasea L et.al. (2020): Estimating excess 1-year mortality associated with the COVID-19 pandemic according to underlying conditions and age: a population-based cohort study. The Lancet May 12, 2020; DOI:https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30854-0
Püschel K (2020) “Alle denken: Killervirus!”, ZEIT Hamburg Nr. 23/2020, 28. Mai 2020
[23] Modi C, Boehm V et al. (2020): How deadly is COVID-19? A rigorous analysis of excess mortality and age-dependent fatality rates in Italy, medRxiv preprint doi: https://doi.org/10.1101/2020.04.15.20067074
[24] Modig K, Ebeling M (2020): Excess Mortality From Covid-19. Weekly Excess Death Rates by Age and Sex for Sweden, medRxiv preprint doi: https://doi.org/10.1101/2020.05.10.20096909
[25] Süddeutsche Zeitung Tödlicher Sonderweg, 12. Mai 2020, 7:51
https://www.sueddeutsche.de/politik/schweden-coronavirus-1.4904015?reduced=true
[26] βραδινό δελτίο 14.5.20
[27] Athens Voice: Τσιόδρας: Θα αντέχαμε 147 νεκρούς την ημέρα όπως η Σουηδία;
[28] Leatherby L, McCann A (2020): Sweden Stayed Open. A Deadly Month Shows the Risks. The New York Times 15.5.20
Süddeutsche Zeitung Tödlicher Sonderweg, 12. Mai 2020, 7:51
https://www.sueddeutsche.de/politik/schweden-coronavirus-1.4904015?reduced=true
[29] The risk of severe covid-19 is not uniform, The Economist 21.5.2020
[30] The risk of severe covid-19 is not uniform, The Economist 21.5.2020
[31]Valtorta NK, Kanaan M, Gilbody S, et al (2020): Loneliness and social isolation as risk factors for coronary heart disease and stroke: systematic review and meta-analysis of longitudinal observational studies Heart 2016;102:1009-1016.
[32]Hawkley LC, Capitanio JP (2015): Perceived social isolation, evolutionary fitness and health outcomes: a lifespan approachPhil. Trans. R. Soc. B37020140114, http://doi.org/10.1098/rstb.2014.0114
[33] https://www.aerzteblatt.de/nachrichten/113124/Sterblichkeit-lag-Ende-April-geringfuegig-ueber-dem-Durchschnitt
[34] Lundberg. Are Patients Dying ‘From’ COVID or ‘With’ COVID? – Medscape – Jun 05, 2020
[35] βραδινό δελτίο 4.5.20
[36] Aylin P, Tanna S, Bottle A, Jarman B (2004): How often are adverse events reported in English hospital statistics? BMJ 329:
[37] Makary MA, Daniel M (2016):. Medical error—the third leading cause of death in the US, BMJ 2016; 353 :i2139
https://www.bmj.com/content/353/bmj.i2139
[38]Shuster S (2020): Contagion of Fear, TIME 22.6.20
https://time.com/wyckoff-hospital-brooklyn-coronavirus/
[39] Cummings MJ, Baldwin MR (2020): Epidemiology, clinical course, and outcomes of critically ill adults with COVID-19 in New York City: a prospective cohort study, The Lancet, Published:May 19, 2020DOI:https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31189-2
[40] Universidad de Granada (2008): In Spain, 6 Of Every 100 Patients Die In Hospital Due To Adverse Drug Reaction, Study Suggests. ScienceDaily, available (10.7.08):
http://www.sciencedaily.com/releases/2008/07/080707112653.htm
[41] Singer M, Glynne P. Treating Critical Illness: The Importance of First Doing No Harm. PLoS Med 2005;2(6):e167
https://journals.plos.org/plosmedicine/article?id=10.1371/journal.pmed.0020167
[42] Has the Pandemic ‘Infected’ Our Approach to Medicine? – Medscape – May 20, 2020.
[43] de Kraker MEA, Davey PG, Grundmann H, on behalf of the BURDEN study group (2011) Mortality and Hospital Stay Associated with Resistant Staphylococcus aureus and Escherichia coli Bacteremia: Estimating the Burden of Antibiotic Resistance in Europe. PLoS Med 8(10): e1001104. doi:10.1371/journal.pmed.1001104
[44] Saripanidis S (2017): More than nine in 10 who take antibiotics abroad return with resistant bacteria, BMJ 2017; 356 doi: https://doi.org/10.1136/bmj.j754
[45] https://www.aerzteblatt.de/nachrichten/113256/Warum-Deutschland-die-Pandemie-besser-uebersteht-als-viele-Nachbarn?rt=f23e8819409328e465aafb35fff42d6c
[46] Klass P (2020): How Do You Decide if Children Can Play Together Again? The New York Times 1.6.20
[47]Loades M et al. Rapid Systematic Review: The impact of social isolation and loneliness on the mental health of children and adolescents in the context of COVID-19. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 2020 DOI: 10.1016/j.jaac.2020.05.009
Renz-Polster H. (2020): “Wir müssen fragen: Welche Schäden entstehen durch Nichtbetreuung?”, Die Zeit, 16.6.2020, 13:26https://www.zeit.de/wissen/gesundheit/2020-06/herbert-renz-polster-kinder-coronavirus-schule-kita-betreuung
[49] Lauterbach K (2015): Die Krebs-Industrie: Wie eine Krankheit Deutschland erobert, Berlin
[50] Glied S, Levy H. The Potential Effects of Coronavirus on National Health Expenditures. JAMA. 2020;323(20):2001–2002. doi:10.1001/jama.2020.6644
[51] https://www.uspa24.com/bericht-17052/french-pm-unveils-segur-three-projects-to-transform-the-french-health-system.html
[52] Abelson P, Kennedy D (2004): The Obesity Epidemic, Science, Vol 304, Issue 5676, 1413 , 4 June 2004, DOI: 10.1126/science.304.5676.1413
[53] Prospective Studies Collaboration (2009): Body-mass index and cause-specific mortality in 900 000 adults: collaborative analyses of 57 prospective studies, The Lancet, Vol. 373, No. 9669, p1083–1096
[54] Wade KH, Carslake D et al. (2019): Variation of All-Cause and Cause-Specific Mortality With Body Mass Index in One Million Swedish Parent-Son Pairs: An Instrumental Variable Analysis,
PLoS Med 2019 Aug 9;16(8):e1002868. doi: 10.1371/journal.pmed.1002868. eCollection 2019 Aug
[55] Onyike CU, Crum RM, Lee HB, Lyketsos CG, Eaton WW. (2003): Is obesity associated with major depression? Results from the Third National Health and Nutrition Examination Survey, Am J Epidemiol. 2003 Dec 15;158(12):1139-47. doi: 10.1093/aje/kwg275
[56] Cardel MI, Atkinson MA, Taveras EM, Holm J, Kelly AS. Obesity Treatment Among Adolescents: A Review of Current Evidence and Future Directions. JAMA Pediatr. 2020;174(6):609–617. doi:10.1001/jamapediatrics.2020.0085
[57] Simon Fraser University. “Exposure to cleaning products in first 3 months of life increases risk of childhood asthma.” ScienceDaily. ScienceDaily, 18 February 2020. www.sciencedaily.com/releases/2020/02/200218182154.htm
Landrigan PJ, Landrigan MM (2019): Children&Environmental Toxins, Oxford Press, New York
Transade L (2019): Sicker, Fatter, Poorer: The Urgent Threat of Hormone-Disrupting Chemicals to Our Health and Future . . . and What We Can Do about It, New York
[58] Προπαγάνδα. (2020, Μαΐου 16). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 04:01, Μαΐου 30, 2020 από το //el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%A0%CF%81%CE%BF%CF%80%CE%B1%CE%B3%CE%AC%CE%BD%CE%B4%CE%B1&oldid=8250534 .
[59] https://edition.cnn.com/world/live-news/coronavirus-pandemic-05-16-20-intl/h_0f2325d2b58893ae656ac8e522afad79
[60] βραδινό δελτίο 19.5.20
[61] Starr P. Using Controlled Trials to Resolve Key Unknowns About Policy During the COVID-19 Pandemic. JAMA. Published online May 28, 2020. doi:10.1001/jama.2020.8573
[62] Moore KA, Lipsitch M, Barry JM, Osterholm MT (2020): COVID-19:
The CIDRAP Viewpoint, Part 1: The Future of the COVID-19 Pandemic: Lessons Learned from Pandemic Influenza
https://www.cidrap.umn.edu/sites/default/files/public/downloads/cidrap-covid19-viewpoint-part1_0.pdf
Dehning J, Zierenberg J, Spitzner F, Wibral M, Neto JP, Wilczek M, Priesemann V (2020): Inferring change points in the COVID-19 spreading reveals the effectiveness of interventions, medRxiv 2020.04.02.20050922; doi: https://doi.org/10.1101/2020.04.02.20050922
https://www.medrxiv.org/content/10.1101/2020.04.02.20050922v3
[63] Hanoch Y, Rolison J, Freund AM (2018): Reaping the Benefits and Avoiding the Risks: Unrealistic Optimism in the Health Domain. Risk Analysis, 2018; DOI: 10.1111/risa.13204
[64] Sunshine JE, Meo N, Kassebaum NJ, Collison ML, Mokdad AH, Naghavi M. Association of Adverse Effects of Medical Treatment With Mortality in the United States: A Secondary Analysis of the Global Burden of Diseases, Injuries, and Risk Factors Study. JAMA Netw Open.2019;2(1):e187041. doi:10.1001/jamanetworkopen.2018.7041
Bloomfield AL (2004): The road to health care, BMJ 2004;329:1-2 (3 July), doi:10.1136/bmj.329.7456.1
Trauner S (2015): Einnahmefehler: Wenn Medikamente krank machen, Spiegel online, διαθέσιμο (1.4.15): http://www.spiegel.de/gesundheit/diagnose/medikamente-fehler-bei-der-einnahme-ein-enormes-problem-a-1026319.html
[65] https://www.ted.com/talks/gever_tulley_5_dangerous_things_you_should_let_your_kids_do?
[66] Στην Κίνα έγινε προπαγάνδα ακόμη για να φοράνε μάσκες και να χρησιμοποιούν αντισηπτικά μέσα στο οικογενειακό πλαίσιο.
Wang Y, Tian H, Zhang L, et al (2020): Reduction of secondary transmission of SARS-CoV-2 in households by face mask use, disinfection and social distancing: a cohort study in Beijing, China, BMJ Global Health 2020;5:e002794.
[67] COVID-19: Mental Illness the ‘Inevitable’ Next Pandemic? – Medscape – Apr 15, 2020.
[68] Galea S, Merchant RM, Lurie N. The Mental Health Consequences of COVID-19 and Physical Distancing: The Need for Prevention and Early Intervention. JAMA Intern Med. Published online April 10, 2020. doi:10.1001/jamainternmed.2020.1562
[69] US ‘Deaths of Despair’ From COVID-19 Could Top 75,000, Experts Warn – Medscape – May 08, 2020.
[70] Brauser D (20020): COVID-19: US Initiative Aims to Stem the Tide of Suicide, Mental Illness – Medscape – May 01, 2020.
[71] Καρλ Φρίντριχ φον Βάιτσεκερ. (2020, Απριλίου 15). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 01:50, Ιουνίου 8, 2020 από το //el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%9A%CE%B1%CF%81%CE%BB_%CE%A6%CF%81%CE%AF%CE%BD%CF%84%CF%81%CE%B9%CF%87_%CF%86%CE%BF%CE%BD_%CE%92%CE%AC%CE%B9%CF%84%CF%83%CE%B5%CE%BA%CE%B5%CF%81&oldid=8182175.
[72] Tetens, H. (2013). Wider den Wissenschaftsaberglauben. In Wissenschaftstheorie: Eine Einführung (pp. 103-105). München: Verlag C.H.Beck. doi:10.2307/j.ctv1168d7f.19
[73] βραδινό δελτίο 26.5.20
[74] Ivanovas G (2010): Contributions of Systems – Theory to the Understanding of Therapy and Health, Doctoral thesis at the University of Crete, Medical Faculty, σελ. 94
[75] Καρλ Πόπερ. (2020, Απριλίου 14). Βικιπαίδεια, Η Ελεύθερη Εγκυκλοπαίδεια. Ανακτήθηκε 04:26, Ιουνίου 7, 2020 από το //el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%9A%CE%B1%CF%81%CE%BB_%CE%A0%CF%8C%CF%80%CE%B5%CF%81&oldid=8177674.
[76] Clark J, Smith R (2003): BMJ Publishing Group to launch an international campaign to promote academic medicine. BMJ 327:1001-1002
Herbert Simon cited in Rees J (2002): Complex Disease and the New Clinical Sciences. Science 296: 698-701
[77] Gøtzsche PC (2013): Deadly Medicines and Organised Crime, Boca Raton
[78] Ivanovas G (2010): Contributions of Systems – Theory to the Understanding of Therapy and Health, Doctoral thesis at the University of Crete, Medical Faculty
[79] Bleuler E (1962): Das autistisch-undisziplinierte Denken in der Medizin und seine Überwindung, Springer, Berlin
[80] King M (2020): Radical Uncertainty: Decision-making for an unknowable future, New York
[81] King M (2020): Die Wissenschaft kann uns nicht sagen, was wir tun sollen”, Die Zeit 2.6.20
https://www.zeit.de/gesellschaft/2020-05/coronavirus-prognosen-unsicherheit-krise-mervyn-king
[82] Fischhoff B. Making Decisions in a COVID-19 World. JAMA. Published online June 04, 2020. doi:10.1001/jama.2020.10178
[83] βραδινό δελτίο 5.5.20
[84] βραδινό δελτίο 15.5.20
[85] εικόνα: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tuberculosis_in_the_USA_1861-2014.png
Hiatt HH (1975): Environmental factors in disease, in: Beeson PB, McDermott W (eds): Textbook of Medicine. Saunders, Philadelphia: 40-43
[86] Finch CE, Crimmins EM (2004): Inflammatory Exposure and Historical Changes in Human Life-Spans, Science 305: 1736-1739
[87] Illich I (1975): Die Enteignung der Gesundheit – Medical Nemesis. Rowohlt, Reinbek.
McKeown T (1976): The role of medicine: Dream, mirage or nemesis?. The Rock Carling Fellowship
[88] Π.χ. Wright P (2003): Ivan Illich. Lancet 361, 9352: 185
Alvarez-Dardet C, Ruiz M T. Thomas McKeown and Archibald Cochrane: a journey through the diffusion of their ideas. British Medical Journal 1993; 306 :1252
[89]βραδινό δελτίο 17.5.20
[90] Mehra MR, Desai SS, Ruschitzka F, Patel AN (2020): Hydroxychloroquine or chloroquine with or without a macrolide for treatment of COVID-19: a multinational registry analysis, Lancet May 22, 2020, https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31180-6
[91] Rosenberg ES, Dufort EM, Udo T, et al. Association of Treatment With Hydroxychloroquine or Azithromycin With In-Hospital Mortality in Patients With COVID-19 in New York State. JAMA. 2020;323(24):2493–2502. doi:10.1001/jama.2020.8630
[92] Wang Y, Zhang D et al. (2020): Remdesivir in adults with severe COVID-19: a randomised, double-blind, placebo-controlled, multicentre trial, Lancet Volume 395, ISSUE 10236, P1569-1578, May 16, DOI:https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31022-9
[93] Dexamethasone Hailed as ‘Breakthrough’ in COVID-19 Trial, Reduced Deaths – Medscape – Jun 16, 2020.
[94] Scientific Doubt Tempers COVID-19 Vaccine Optimism – Medscape – May 28, 2020.
