Το ταλαιπωρημένο ανοσοποιητικό σύστημα
Αυτό το άρθρο γράφτηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Σκοπός του ήταν να δείξει παράγοντες που διαταράσσουν μόνιμα το ανοσοποιητικό σύστημα των παιδιών, καθιστώντας τα πιο ευάλωτα σε μια σοβαρή πορεία του Covid-19. Πρόκειται για τους ίδιους παράγοντες που προδιαθέτουν τα παιδιά σε άσθμα, αλλεργίες και αυτοάνοσα νοσήματα. Έτσι, αυτό το άρθρο μπορεί να βοηθήσει στην καλύτερη κατανόηση της αύξησης των χρόνιων ασθενειών.
Όταν ξεκίνησα το ιατρείο μου στην Κρήτη το 1993, οι αλλεργίες και οι αυτοάνοσες ασθένειες στα παιδιά ήταν σπάνιες. Αυτό όμως έχει αλλάξει δραματικά. Οι αλλεργίες ολοένα και αυξάνονται.[1] Οι τρέχουσες εκτιμήσεις για την Κρήτη θεωρούν πως το 10% των παιδιών έχουν άσθμα, καθώς και το 7% των ενηλίκων,[2] ή to 8% του γενικού πληθυσμού της Ελλάδας.[3] Ωστόσο, η καθημερινή εμπειρία καταδεικνύει ένα πολύ μεγαλύτερο αριθμό ενώ οι διεθνείς έρευνες φανερώνουν ποσοστό πάνω από 20%.[4] Γιατί όμως συνέβη και εξακολουθεί να συμβαίνει αυτό;
Η περίπτωση του «Μιχάλη»
Σε ένα άρθρο ενός από τα σημαντικότερα ιατρικά περιοδικά του κόσμου (The New England Journalof Medicine), η κυρία Εύα Μαντζουράνη, εν έτει 2008 αναπληρώτρια καθηγήτρια παιδιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης, περιέγραψε την περίπτωση του 4χρονου Μιχάλη, κάτοικου ενός κρητικού χωριού, που εμφάνισε άσθμα. [5] Η κυρία Μαντζουράνη αποδίδει την ασθένειά του παιδιού στην ατμοσφαιρική ρύπανση από το ανοιχτό σύστημα μαγειρέματος, σε παθητικό κάπνισμα (ο πατέρας του ήταν βαρύς καπνιστής), σε καύσιμα βιομάζας από ελαιοτριβείο και καυσαέρια από γεωργικές μηχανές. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι είναι βάσιμη η υπόθεσή της, καθώς η ρύπανση συνδέεται με έναν υψηλότερο αριθμό ατόμων που εμφανίζουν άσθμα. [6] Το ίδιο ισχύει και με το κάπνισμα.[7]Ακόμα με το να κατοικεί κανείς κοντά σε δρόμους με μεγάλη κίνηση, οδηγείται με μεγαλύτερη πιθανότητα σε εμφάνισης άσθματος. [8] Όμως αυτό δεν μπορεί να εξηγήσει ολόκληρη την ιστορία. Πριν από 20 χρόνια το διεθνώς γνωστό «παράδοξο της Αθήνας» έδειξε ότι υπήρχαν σχετικά λίγες περιπτώσεις άσθματος και αλλεργιών στην Αθήνα παρά το υψηλό επίπεδο ρύπανσης.[9] Κάτι πιο θεμελιώδες πρέπει να έχει συμβεί με το ανοσοποιητικό σύστημα τις τελευταίες δεκαετίες. Όχι μόνο τα κρούσματα του άσθματος αυξάνεται συνεχώς, αλλά πολλαπλασιάζεται και ο αριθμός των αυτοάνοσων νοσημάτων, [10] όπως η νόσος του Crohn, [11] η αυτοάνοση θυρεοειδίτιδα[12] κ.α.
Η κυρία Μαντζουράνη δήλωσε στο άρθρο της, πως η ρύπανση πρέπει να είναι η αιτία για το άσθμα του Μιχάλη, καθώς «οι περισσότερες όψεις του χωριού του Μιχάλη δεν έχουν αλλάξει εδώ και εκατοντάδες χρόνια».[13] Ως κάτοικος ενός κρητικού χωριού από το 1992, δεν μπορώ να συμφωνήσω με τη δήλωσή της. Την περίοδο λίγο πριν από τους Ολυμπιακούς αγώνες, τότε που γεννήθηκε ο Μιχάλης, πολλοί παράγοντες είχαν ήδη αλλάξει στα χωριά, όπως για παράδειγμα η διατροφή. Μια τέτοια αλλαγή στη διατροφή έχει σημαντική επίδραση στο ανοσοποιητικό σύστημα.[14] Στα χωριά δεν ακολουθούσαν πλέον την παραδοσιακή μεσογειακή διατροφή. Άρχισαν να καταναλώνουν επεξεργασμένες τροφές και συχνά πολύ κακής ποιότητας. Προκειμένου να κάνουν κάτι καλό για την υγεία τους, οι χωρικοί έπιναν ένα ποτήρι γάλα κάθε μέρα. Μου πήρε αρκετό διάστημα να καταλάβω τι εννοούσαν, καθώς το φρέσκο γάλα στα χωριά ήταν άγνωστο εκείνη την εποχή. Ένα ποτήρι γάλα ήταν ένα ποτήρι νερό με μία δόση συμπυκνωμένου γάλακτος ΝΟΥΝΟΥ, αυτού του λευκού κονσερβοποιημένου, λιπαρού και ζαχαρούχου υγρόυ. Τα οφέλη στην υγεία αυτού του νερού με NΟΥNΟΥ διαφημιζόταν τότε συνεχώς στην τηλεόραση και η τηλεόραση έπαιζε συνεχώς. Αυτή ήταν η εκπαίδευση των χωρικών όσον αφορά την «καλή υγεία», μια εκπαίδευση σύμφωνα με τις αρχές της «BIG FOOD», όπως ονομάζεται η βιομηχανία παραγωγής τροφίμων.[15] Η επιδημία της παχυσαρκίας[16] που πλήττει τώρα την Ελλάδα, ξεκίνησε εκείνη την εποχή. [17]
Όλα τα παραπάνω παίζουν σημαντικό ρόλο για τον αγέννητο ακόμα Μιχάλη, καθώς η διατροφή της μητέρας πριν από τη σύλληψη συμβάλλει ουσιαστικά στην υγεία ενός παιδιού. [18] Το άσθμα φαίνεται να εξαρτάται εν μέρει από τη διατροφή της μητέρας πριν μείνει έγκυος.[19] Φυσικά η διατροφή κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του ανοσοποιητικού συστήματος του παιδιού,[20] και οι άνθρωποι του χωριού έδειχναν εκείνη την περίοδο ελάχιστα ενδιαφέρον για την υγιεινή διατροφή.
Τα φάρμακα αποτελούν άλλη μία σημαντική αλλαγή στη ζωή των χωρικών τα τελευταία 50 χρόνια. Οι φαρμακευτικές ουσίες που λαμβάνονται από τη μητέρα κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι σημαντικές για το ανοσοποιητικό σύστημα των αγέννητων βρεφών. Ακολουθούν μόνο δύο παραδείγματα μιας μακράς λίστας:
- Η ουσία παρακεταμόλη κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα εμφάνισης άσθματος στο βρέφος.[21] Το Depon ( ή Panadol) υπήρξε βασικό προϊόν κάθε παντοπωλείου στα χωριά και πολλοί χωρικοί το κατανάλωναν όπως τις βιταμίνες.
- Τα φάρμακα καταστολής των οξέων που λαμβάνονται κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης άσθματος στο βρέφος. Τα συνταγογραφούσαν και συνεχίζουν μέχρι και σήμερα, αρκετά συχνά σε έγκυες γυναίκες.[22]
Αυτά τα φάρμακα που καταστέλλουν τα οξέα έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς μια κατηγορία από αυτά, όπως ο αναστολέας της αντλίας πρωτονίων, χορηγείται τακτικά σε μωρά όταν έχουν προβλήματα πέψης ή παλινδρόμησης. Αυτά τα φάρμακα επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα αλλάζοντας τη χλωρίδα του εντέρου. [23] Αυξάνουν τον κίνδυνο πνευμονίας[24] και μπορεί ακόμη και, αν και σπάνια, να οδηγήσουν τα παιδιά να είναι πιο επιρρεπή σε κατάγματα.[25] Σχετίζονται επίσης με μια πιο σοβαρή εξέλιξη σε περίπτωση λοίμωξης από τον κορωνοϊό. [26] Γενικότερα είναι εντυπωσιακό πόσοι από αυτούς τους παράγοντες που άλλαξαν στα χωριά μεταξύ του 1980 και του 2004, μπορούν να μας κάνουν πιο ευάλωτους σε μια σοβαρή εξέλιξη της Covid-19.
Άλλη μία σημαντική αλλαγή τα τελευταία 50 χρόνια είναι οι γεννήσεις με καισαρική. Οδηγούν σε μειωμένη βακτηριακή χλωρίδα και σχετίζονται με κακή λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος.[27] Ο ΠΟΥ θεωρεί ότι περισσότερο από το 10-15% των καισαρικών γεννήσεων δεν είναι ιατρικά αιτιολογημένες.[28] Η ελληνική πραγματικότητα κυμαίνεται στο απαράδεκτο ποσοστό της τάξεως του 50%.[29]
Ο θηλασμός είναι πολύ βοηθητικός για την αντιμετώπιση του άσθματος και για τη βελτίωση του ανοσοποιητικού γενικότερα.[30] Την εποχή που γεννήθηκε ο Μιχάλης, ο θηλασμός ήταν σε χαμηλότερο επίπεδο σε σχέση με όλες τις προηγούμενες γενιές. Τα νοσοκομείο τότε ήταν ιδρύματα που αποθάρρυναν τον θηλασμό. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου επισκέφτηκα μία φίλη, η οποία μόλις είχε γεννήσει το πρώτο της παιδί. Μέσα σε μισή ώρα ο γυναικολόγος αναφέρθηκε σε τρεις λόγους για τους οποίους η νέα μητέρα όφειλε να δώσει ξένο γάλα στο μωρό της, με τη γιαγιά να υποστηρίζει έντονα αυτή την αποψη. Τότε δεν ήταν μια μεμονωμένη περίπτωση, αλλά δυστυχώς καθημερινή πραγματικότητα. Ευτυχώς τουλάχιστον αυτή η πρακτική έχει αλλάξει προς το καλύτερο από τότε.
Η πρώτη στερεά τροφή, που συνιστάται στη διατροφή των μωρών, διαδραματίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην ανοσολογική ικανότητα των παιδιών αργότερα.[31] Εκείνη την εποχή επικρατούσε η γενική συμβουλή από πολλούς παιδίατρους, αλλά και από το Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο, να δίνουν καθημερινά κρέας ή αυγό στα παιδιά, που είναι μια ελλιπής διατροφή, η οποία διαταράσσει ακόμη περισσότερο τη χλωρίδα του εντέρου. Αυτή η κακής ποιότητας πρώτη διατροφή μπορεί να αποτελεί άλλον ένα σημαντικό παράγοντα για την τρέχουσα επιδημία της παχυσαρκίας. [32] Επιπλέον, στα παιδιά πρόσφεραν όλα αυτά τα γλυκά, παιδικά τσάι και αναψυκτικά, τα οποία ήταν όλα διαθέσιμα στο παντοπωλείο του χωριού, προετοιμάζοντας τα με αυτόν τον τρόπο να συνηθίζουν τις γλυκές γεύσεις και οδηγώντας τα να καταναλώνουν αργότερα πάνω από 100 γρ. ζάχαρης ημερησίως.[33] Για παράδειγμα, αυτά τα ωραία γιαούρτια φρούτων (τότε δεν ήταν διαθέσιμα στα χωριά) με τις ελκυστικές φωτογραφίες τους περιέχουν έως και 15% ζάχαρης ενώ τα δημητριακά για ένα «θρεπτικό» πρωινό περιέχουν έως και 25%.[34] Η BIG FOOD θεωρεί ακόμη και το 30% ζάχαρης στα δημητριακά «ισορροπημένο».[35]Μία κούτα ζαχαροπλαστείου γεμάτη με ταρτάκια, κοκάκια, τρουφάκια, βαφλάκια και άλλα αντίστοιχα γλυκά γεμάτα ζάχαρη και χαμηλής ποιότητας υλικά για κάποια επέτειο ή ημέρα ονομαστικής εορτής ήταν ο κανόνας και όχι η εξαίρεση ήδη από το νηπιαγωγείο.
Η ζάχαρη εμποδίζει άμεσα την ανοσολογική λειτουργία[36] και αποτελεί τον κύριο λόγο για την παχυσαρκία στα παιδιά. [37] Η παχυσαρκία σχετίζεται με υψηλότερη αντίσταση στην ινσουλίνη και σηματοδοτεί το πρώτο βήμα για τον διαβήτη. [38] Είναι επίσης υπεύθυνη για το εκτιμώμενο 1/4 όλων των ασθματικών ασθενειών στα παιδιά[39] και ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες κινδύνου για την Covid-19.
Η παχυσαρκία είναι ένας τόσο σημαντικός παράγοντας κινδύνου για την Covid-19, καθώς προκαλεί χρόνια κατάσταση εσωτερικής φλεγμονής. [40] Αυτές οι φλεγμονές είναι ένας λόγος για τον οποίο ειδικά οι ηλικιωμένοι έχουν σοβαρές συνέπειες στην Covid-19 .
Μια άλλη επικίνδυνη αλλαγή η οποία παρατηρήθηκε στα χωριά είναι η χρήση πλαστικών ειδών. Τα πλαστικά απελευθερώνουν χημικές ουσίες, οι οποίες ονομάζονται ενδοκρινείς διαταράκτες. Αυτές οι χημικές ουσίες διαταράσσουν την ορμονική λειτουργία. Οδηγούν σε παχυσαρκία[41] και βλάπτουν το ανοσοποιητικό σύστημα. [42]
Ακόμα μια άλλη σημαντική εξέλιξη κατά τη διάρκεια αυτών των ετών είναι οι εμβολιασμοί. Ο εμβολιασμός είναι ένα ευαίσθητο θέμα, προκαλεί έντονα συναισθήματα. Ένα είδος θρησκευτικού ζήλου επικρατεί στις συζητήσεις. Η επιστημονική ανάλυση είναι σπάνια. Οι εμβολιασμοί προκαλούν αντίδραση του ανοσοποιητικού συστήματος. Αυτός είναι ο σκοπός τους. Για να γίνει αυτό, πολλά εμβόλια περιέχουν ανοσολογικούς ενισχυτές (ή ανοσοενισχυτικές). Αυτοί οι ενισχυτές επηρεάζουν, όπως λέει το όνομα, το ανοσοποιητικό σύστημα. Το αργίλιο (αλουμίνιο), ο υδράργυρος κ.α. είναι πιθανώς υπεύθυνοι για τις λεγόμενες μη ειδικές επιδράσεις των εμβολίων. Αυτά τα αποτελέσματα έχουν συζητηθεί ευρέως ως προστατευτικά μέτρα κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Δεν γνωρίζουμε πολλά για αυτούς τους ανοσολογικούς ενισχυτές. Μπορεί να βελτιώσουν την υγεία[43]και ακόμη και να αποτρέψουν τη νόσο του Alzheimer. [44] Λογικά μπορεί επίσης να έχουν αρνητικό αποτέλεσμα.[45] Όπως τα τελευταία 20 χρόνια το πρόγραμμα εμβολιασμού έχει αυξηθεί σημαντικά και ξεκινά νωρίτερα κατά τη διάρκεια της ζωής, τίθεται το ερώτημα σε ποιο βαθμό αυτό το είδος ανοσολογικής διέγερσης μπορεί να συμβάλει στην ανάπτυξη χρόνιων παθήσεων. Υπάρχουν πράγματι ορισμένες ενδείξεις, ότι μπορεί να διαδραματίζουν ρόλο στην αύξηση των ανοσολογικών διαταραχών, συμπεριλαμβανομένου και του άσθματος.[46]
Αυτοί είναι μόνο μερικοί από τους πολλούς παράγοντες, που μπορούν να εξηγήσουν γιατί το ανοσοποιητικό σύστημα δεν λειτουργεί πια σωστά στα σημερινά παιδιά και στους εφήβους. Δε γνωρίζουμε σε ποιο βαθμό αυτοί οι παράγοντες ισχύουν για τον Μιχάλη. Δε γνωρίζουμε ούτε εάν ο Μιχάλης ήταν παχύσαρκος, όταν διαγνώστηκε με άσθμα. Η πιθανότητα να είναι παχύσαρκος σήμερα, (μάλλον θα πηγαίνει Λύκειο αυτή την περίοδο), είναι πολύ υψηλή.
Αυτό που ωστόσο γνωρίζουμε από το ιστορικό υγείας του Μιχάλη είναι ότι υπέφερε τακτικά από βρογχικές λοιμώξεις και οι περισσότεροι από αυτούς τους ασθενείς υποβάλονταν σε θεραπεία με αντιβιοτικά. Εάν δεν τους είχαν συνταγογραφηθεί από τον γιατρό, οι ασθενείς τα αγόραζαν από μόνοι τους, καθώς η αυτοθεραπεία με αντιβιοτικά στην αγροτική Ελλάδα ήταν πολύ διαδεδομένη.[47] Τα αντιβιοτικά είναι επιβλαβή για τη χλωρίδα του εντέρου[48] και αυξάνουν την παχυσαρκία.[49]Επιπλέον είναι περιττά στις περισσότερες βρογχικές λοιμώξεις. [50] Γνωρίζουμε, επίσης, ότι στον Μιχάλη είχαν χορηγηθεί εισπνεόμενα φάρμακα για τον έλεγχο των συμπτωμάτων του άσθματός του, αλλά πιθανώς δεν έλαβε ποτέ μέτρα για την βελτίωση της υγείας του. Ως εκ τούτου ο Μιχάλης μπορεί ήδη να ανήκει σήμερα στις ευπαθείς ομάδες της Covid-19.[51]
Covid-19 και άσθμα
Υποτίθεται ότι το άσθμα προδιαθέτει για μια πιο κρίσιμη εξέλιξη της Covid-19. Υπάρχουν πολλά στοιχεία που δείχνουν προς αυτήν την κατεύθυνση. Τα άτομα με άσθμα είναι πιο επιρρεπή στο να υποφέρουν από ιογενείς λοιμώξεις και τείνουν να έχουν πιο σοβαρές επιπτώσεις όταν προσβληθούν με τον ιό του κοινού κρυολογήματος. [52]
Τα συμπτώματα του άσθματος ελέγχονται κυρίως από φάρμακα βρογχοδιαστολής και κορτιζόνη, όπως συνταγογραφήθηκαν και στον Μιχάλη. Ειδικά η κορτιζόνη αυξάνει τον κίνδυνο ιογενών λοιμώξεων του αναπνευστικού συστήματος και τις καθιστά πιο σοβαρές,[53] είτε τα φάρμακα κορτιζόνης χορηγούνται τοπικά ως εισπνεόμενα,[54] είτε δια στόματος ως χάπι.[55]
Παραδόξως τα άτομα που πάσχουν από άσθμα δεν αναφέρονται στις ομάδες με σοβαρές εξελίξεις της Covid-19.[56] Υπάρχουν διαφορετικές εξηγήσεις γι΄ αυτό. Σίγουρα, τα ασθματικά άτομα είναι πιο προσεκτικά. Συζητιέται επίσης κατά πόσο η κορτιζόνη μειώνει την υπερφλεγμονή που παρατηρείται συχνά στα σοβαρά περιστατικά προσβολής από την Covid-19. Η επίσημη συμβουλή για άτομα με άσθμα είναι να παραμείνουν σε στεροειδή ως θεραπευτική αγωγή, [57] αλλά να χρησιμοποιούν τη χαμηλότερη δυνατή δόση για να αποφύγουν την επιδείνωση,[58] καθώς η ευεργετική επίδραση της κορτιζόνης εξαρτάται από τη δοσολογία.[59] Μια υψηλότερη δόση κορτιζόνης οδηγεί σε πιο σοβαρή εξέλιξη. Σε αντίθεση με το άσθμα, τα οφέλη των εισπνεόμενων κορτικοστεροειδών σε ασθενείς με ΧΑΠ είναι λιγότερο σαφή και θα πρέπει να αποφεύγονται εκτός εάν οι ασθενείς έχουν πολλά συμπτώματα. Επιπλέον οι ασθενείς με ΧΑΠ τείνουν να έχουν πιο σοβαρή εξέλιξη της Covid-19,[60]καθώς ο μηχανισμός καθαρισμού, βλεννοκροσσωτή κάθαρση είναι κατεστραμμένος.
Παρ’όλο που αυτά τα νέα είναι ανακουφιστικά για τους ασθματικούς, μπορεί απλά να αποτελούν ένα τυχαίο στατιστικό γεγονός. Συχνά βλέπουμε ότι τα πρώιμα αποτελέσματα μελετών δίνουν μια διαφορετική εικόνα, από ότι μια πιο σταθερή στατιστική ανάλυση με μεγαλύτερο αριθμό ασθενών. Για παράδειγμα, η υπέρταση κατηγορήθηκε ότι αποτελεί μείζον παράγοντα κινδύνου για την Covid-19. Νεότερη έρευνα δεν υποστηρίζει πια αυτήν την άποψη. Ήταν απλώς ένα τυχαίο εύρημα, καθώς τα άτομα με παράγοντες κινδύνου συχνά έτυχε να έχουν και υπέρταση. [61]
Η Covid-19 στα παιδιά
Όταν ξεκίνησε η πανδημία, υπήρχαν οι παρηγορητικές ειδήσεις από την Κίνα ότι η ασθένεια δεν θα επηρέαζε τα παιδιά ή εάν θα τα επηρέαζε θα εμφάνιζαν μόνο ελαφριά συμπτώματα. Τότε άρχισαν οι φήμες ότι τα παιδιά με Covid-19 νοσηλεύτηκαν με μια μυστηριώδη ασθένεια, [62] που μοιάζει με το σύνδρομο Kawasaki. Ο κύριος Τσιόδρας αναφέρθηκε τακτικά σε αυτές τις ειδήσεις προσπαθώντας να καθησυχάσει τους γονείς. [63] Η ασθένεια Kawasaki δεν είναι τόσο σπάνια. Στην Ελλάδα καταγράφονται κάθε χρόνο δεκάδες κρούσματα.[64] Όμως, κατά την πρώτη φάση της πανδημίας του κορωνοϊού, το σύνδρομο εμφανίστηκε 30 φορές πιο συχνά[65] και μερικά από αυτά τα παιδιά πέθαναν.[66] Δεν ήταν σαν το συνηθισμένο σύνδρομο Kawasaki και σήμερα θεωρείται ως μια διαφορετική, νέα ασθένεια, η οποία ονομάζεται σύνδρομο φλεγμονώδους πολυσυστήματος ή παιδιατρικό φλεγμονώδες σύνδρομο πολλαπλών συστημάτων (PIMS) ή παιδιατρικό φλεγμονώδες σύνδρομο πολλαπλών συστημάτων που σχετίζεται προσωρινά με τον SARS-CoV-2 (PIMS- TS).[67]Έχει περιγραφεί ως «μια σοβαρή και απειλητική για τη ζωή ασθένεια σε προηγουμένως υγιή παιδιά και εφήβους, που σχετίζονται με λοίμωξη SARS-CoV-2». [68] Οι γνωστές περιπτώσεις μπορεί να είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου,[69] καθώς διαγνώστηκαν μόνο παιδιά με σοβαρά συμπτώματα.
Το σύνδρομο φλεγμονής πολλαπλών συστημάτων δεν εμφανίζεται κατά τη διάρκεια της λοίμωξης, αλλά μετά (postinfectious). Πιθανότατα οφείλεται σε μια μη φυσιολογική ανοσοαπόκριση μετά την ιογενή λοίμωξη.[70] Δηλαδή, αυτή η ασθένεια είναι απλώς μια άλλη ανοσολογική διαταραχή, όπου λόγω μιας μόλυνσης το ανοσοποιητικό σύστημα αντιδρά υπερβολικά και δημιουργεί ένα ευρύ φάσμα συμπτωμάτων.[71] Πιθανότατα να γίνεται διάγνωσης αυτού του συνδρόμου συχνότερα στο μέλλον, καθώς το ανοσοποιητικό σύστημα των παιδιών τείνει να επιδεινώνεται συνεχώς και μπορεί να μην προκαλείται μόνο από τον SarsCoV2, αλλά και από άλλους ιούς.
Συμπέρασμα
Η πανδημία του Κορωνοϊού από τη μία πλευρά χαρακτηρίζεται από την εξάπλωση του ιού SarsCoV2 σε όλο τον κόσμο. Από την άλλη πλευρά αφορά τη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος. Το παράδειγμα του Μιχάλη δείχνει πώς ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ανοσοποιητική μας λειτουργία, καθιστώντας μας πιο ευάλωτους.
Η αποφυγή κοινωνικών επαφών είναι χρήσιμη για την αποφυγή μόλυνσης. Όλοι πληρώνουμε όμως ένα εξαιρετικά υψηλό τίμημα, ψυχολογικά, κοινωνικά, οικονομικά, αλλά και από άποψη υγείας. Η ανοσολογική λειτουργία τείνει να επιδεινωθεί με όλα αυτά τα μέτρα. Επομένως η βελτίωση της λειτουργίας του ανοσοποιητικού θα ήταν ένας θαυμάσιος τρόπος για να μας κάνει πιο ανθεκτικούς για μια ενδεχόμενη λοίμωξη, όχι μόνο για τον Κορωνοϊό. Οι τρόποι για να επιτευχθεί αυτό θα είναι το θέμα των ακόλουθων δύο άρθρων.
[1] Asher MI, Montefort S, Björkstén B, Lai CKW, Strachan DP, Weiland SK, Williams H, ISAAC Phase Three Study Group (2006): Worldwide time trends in the prevalence of symptoms of asthma, allergic rhinoconjunctivitis, and eczema in childhood: ISAAC Phases One and Three repeat multicountry cross-sectional surveys, Lancet 368; 9537: 733-743
[2] Με άσθμα το 10% των παιδιών και το 7% των ενηλίκων στην Κρήτη
https://www.cretalive.gr/ygeia/me-asthma-10-ton-paidion-kai-7-ton-enilikon-stin-kriti
[3] Vellopoulou K, Bakakos P, Loukides S, Maniadakis N, Kourlaba G. The Economic Burden of Asthma in Greece: A Cross-Sectional Study. Appl Health Econ Health Policy. 2019;17(5):629-640. doi:10.1007/s40258-019-00469-4
[4] Anderson HR, Ruggles R, Strachan DP, Austin JB, Burr M, Jeffs D, Standring P, Steriu A, Goulding R (2004): Trends in prevalence of symptoms of asthma, hay fever, and eczema in 12-14 year olds in the British Isles, 1995-2002: questionnaire survey, BMJ 328:1052-1053
Devenny A, Wassall H, Ninan T, Omran M, Khan SD, Russell G (2004): Respiratory symptoms and atopy in children in Aberdeen: questionnaire studies of a defined school population repeated over 35 years, BMJ 329:489-490
[5] Mantzouranis EC (2008): Taking your child’s breath away–the extension of asthma’s global reach,
Taking your child’s breath away–the extension of asthma’s global reach. N Engl J Med. 2008 Mar 20;358(12):1211-3. doi: 10.1056/NEJMp0708621. PMID: 18354100
[6] Holst GJ, Pedersen CB et. al (2020): Air pollution and family related determinants of asthma onset and persistent wheezing in children: nationwide case-control study. BMJ, 2020; m2791 DOI: 10.1136/bmj.m2791
Wang M, Aaron CP, Madrigano J, et al. Association Between Long-term Exposure to Ambient Air Pollution and Change in Quantitatively Assessed Emphysema and Lung Function. JAMA. 2019;322(6):546–556. doi:10.1001/jama.2019.10255
[7] Kim SY, Sim S, Choi HG. Active and passive smoking impacts on asthma with quantitative and temporal relations: A Korean Community Health Survey. Sci Rep. 2018;8(1):8614. Published 2018 Jun 5. doi:10.1038/s41598-018-26895-3
[8] Schurman, S.H., Bravo, M.A., Innes, C.L. et al. Toll-like Receptor 4 Pathway Polymorphisms Interact with Pollution to Influence Asthma Diagnosis and Severity. Sci Rep 8, 12713 (2018). https://doi.org/10.1038/s41598-018-30865-0
[9] Bach JF (2002): The Effect of Infections on Susceptibility to Autoimmune and Allergic Diseases, N Engl J Med 347: 911-920
[10] Rose NR (2016): Prediction and Prevention of Autoimmune Disease in the 21st Century: A Review and Preview, Am J Epidemiol. 2016 Mar 1;183(5):403-6. doi: 10.1093/aje/kwv292. Epub 2016 Feb 17
[11] Ng SC, Shi HY, Hamidi N, et al. Worldwide incidence and prevalence of inflammatory bowel disease in the 21st century: a systematic review of population-based studies. Lancet. 2018;390(10114):2769-2778. doi:10.1016/S0140-6736(17)32448-0
[12] Dong YH, Fu DG. Autoimmune thyroid disease: mechanism, genetics and current knowledge. Eur Rev Med Pharmacol Sci. 2014;18(23):3611-3618.
[13] Mantzouranis EC (2008): Taking your child’s breath away–the extension of asthma’s global reach,
Taking your child’s breath away–the extension of asthma’s global reach. N Engl J Med. 2008 Mar 20;358(12):1211-3. doi: 10.1056/NEJMp0708621. PMID: 18354100
[14] Calder PC, Kulkarni AD (2017): Nutrition, Immunity, and Infection, Boca Raton, https://doi.org/10.1201/9781315118901
Childs CE, Calder PC, Miles EA. Diet and Immune Function. Nutrients. 2019;11(8):1933. Published 2019 Aug 16. doi:10.3390/nu11081933
Myles IA. Fast food fever: reviewing the impacts of the Western diet on immunity. Nutr J. 2014;13:61. Published 2014 Jun 17. doi:10.1186/1475-2891-13-61
[15] The PLoS Medicine Editors (2012) PLoS Medicine Series on Big Food: The Food Industry Is Ripe for Scrutiny. PLoS Med 9(6): e1001246. https://doi.org/10.1371/journal.pmed.1001246
[16] Abelson P, Kennedy D (2004): The Obesity Epidemic, Science, Vol 304, Issue 5676, 1413 , 4 June 2004, DOI: 10.1126/science.304.5676.1413
[17] Garrido-Miguel M, Cavero-Redondo I, Álvarez-Bueno C, et al. Prevalence and Trends of Overweight and Obesity in European Children From 1999 to 2016: A Systematic Review and Meta-analysis [published online ahead of print, 2019 Aug 5]. JAMA Pediatr. 2019;173(10):e192430. doi:10.1001/jamapediatrics.2019.2430
[18] Barker M, Dombrowski SU, Colbourn T, et al. Intervention strategies to improve nutrition and health behaviours before conception. Lancet. 2018;391(10132):1853-1864. doi:10.1016/S0140-6736(18)30313-1
[19] Thorburn, A., McKenzie, C., Shen, S. et al. Evidence that asthma is a developmental origin disease influenced by maternal diet and bacterial metabolites. Nat Commun 6, 7320 (2015). https://doi.org/10.1038/ncomms8320
[20] Danielewicz H, Myszczyszyn G, Dębińska A, Myszkal A, Boznański A, Hirnle L. Diet in pregnancy-more than food. Eur J Pediatr. 2017;176(12):1573-1579. doi:10.1007/s00431-017-3026-5
[21] Magnus MC, Karlstad Ø et al (2016): Prenatal and infant paracetamol exposure and
development of asthma: the Norwegian Mother and Child Cohort Study, International Journal of Epidemiology, 2016, Vol. 45, No. 2
[22] Devine RE, McCleary N et al. (2017): Acid-suppressive medications during pregnancy and risk of asthma and allergy in children: A systematic review and meta-analysis, J Allergy Clin Immunol. 2017 Jun;139(6):1985-1988.e12. doi: 10.1016/j.jaci.2016.09.046. Epub 2017 Jan 9.
[23] Macke L, Schulz C et al. (2020): The Effects of Proton Pump Inhibitors on the Microbiome of the Digestive Tract, Aliment Pharmacol Ther. 2020;51(5):505-526.
[24] Laheij RJF, Sturkenboom MCJM, Hassing RJ, Dieleman J, Stricker HC, Jansen JMJ (2004): Risk of Community-Acquired Pneumonia and Use of Gastric Acid–Suppressive Drugs, JAMA 292: 1955-1960.
[25] Wang Y, Wintzell V, Ludvigsson JF, Svanström H, Pasternak B. Association Between Proton Pump Inhibitor Use and Risk of Fracture in Children. JAMA Pediatr. 2020;174(6):543–551. doi:10.1001/jamapediatrics.2020.0007
[26] Almario CV, Chey WD et al. (2020): Increased Risk of COVID-19 Among Users of Proton Pump Inhibitors, The American Journal of Gastroenterology
https://journals.lww.com/ajg/Documents/AJG-20-1811_R1(PUBLISH%20AS%20WEBPART).pdf
[27] Hansen CF, Andersen LS et al. (20014): Mode of Delivery Shapes Gut Colonization Pattern and Modulates Regulatory Immunity in Mice, J Immunol August 1, 2014, 193 (3) 1213-1222; DOI: https://doi.org/10.4049/jimmunol.1400085
Neu, J., & Rushing, J. (2011). Cesarean versus vaginal delivery: long-term infant outcomes and the hygiene hypothesis. Clinics in perinatology, 38(2), 321–331. https://doi.org/10.1016/j.clp.2011.03.008
Hyde, M.J., Mostyn, A., Modi, N. and Kemp, P.R. (2012), The health implications of birth by Caesarean section. Biological Reviews, 87: 229-243. doi:10.1111/j.1469-185X.2011.00195.x
[28] http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/161442/1/WHO_RHR_15.02_eng.pdf?ua=1
[29] https://www.protothema.gr/greece/article/756082/protathlitria-stis-kaisarikes-i-ellada-xeperna-kata-43-to-epitrepto-pososto/
[30] Ahmadizar F, Vijverberg SJ et al. ( 2017): Breastfeeding is associated with a decreased risk of childhood asthma exacerbations later in life. Pediatric Allergy and Immunology, 2017; DOI: 10.1111/pai.12760
Ladomenou F, Moschandreas J, Kafatos A, et al (2010): Protective effect of exclusive breastfeeding against infections during infancy: a prospective study, Archives of Disease in Childhood 2010;95:1004-1008
[31] Calder PC. Feeding the immune system. Proc Nutr Soc. 2013;72(3):299-309. doi:10.1017/S0029665113001286
Schwartz S, Friedberg I, Ivanov IV, et al. A metagenomic study of diet-dependent interaction between gut microbiota and host in infants reveals differences in immune response. Genome Biol. 2012;13(4):r32. Published 2012 Apr 30. doi:10.1186/gb-2012-13-4-r32
[32] Foerster J, Maskarinec G, Reichardt N, Tett A, Narbad A, Blaut M, et al. (2014) The Influence of Whole Grain Products and Red Meat on Intestinal Microbiota Composition in Normal Weight Adults: A Randomized Crossover Intervention Trial. PLoS ONE 9(10): e109606. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0109606
[33] Mesana MI, Hilbig A, Androutsos O, et al. Dietary sources of sugars in adolescents’ diet: the HELENA study. Eur J Nutr. 2018;57(2):629-641. doi:10.1007/s00394-016-1349-z
[34] https://www.foodwatch.org/fileadmin/-DE/Themen/Kinderernaehrung/Marktstudie_Kinderlebensmittel.pdf
[35] https://www.foodwatch.org/en/campaigns/sugar-fat-and-salt/healthy-or-unhealthy/
[36] Myles IA. Fast food fever: reviewing the impacts of the Western diet on immunity. Nutr J. 2014;13:61. Published 2014 Jun 17. doi:10.1186/1475-2891-13-61
[37] Stanhope KL. Sugar consumption, metabolic disease and obesity: The state of the controversy. Crit Rev Clin Lab Sci. 2016;53(1):52-67. doi:10.3109/10408363.2015.1084990
[38] Barazzoni R, Gortan Cappellari G, Ragni M, Nisoli E. Insulin resistance in obesity: an overview of fundamental alterations. Eat Weight Disord. 2018;23(2):149-157. doi:10.1007/s40519-018-0481-6
[39] Jason Lang JE, Bunnell HAT et al. (2018): Being Overweight or Obese and the Development of Asthma, Pediatrics Dec 2018, 142 (6) e20182119; DOI: 10.1542/peds.2018-2119
[40] Belanger MJ, Hill MA et.al. (2020): Covid-19 and Disparities in Nutrition and Obesity, NEJM DOI: 10.1056/NEJMp2021264
Honce, R., & Schultz-Cherry, S. (2019). Impact of Obesity on Influenza A Virus Pathogenesis, Immune Response, and Evolution. Frontiers in immunology, 10, 1071. https://doi.org/10.3389/fimmu.2019.01071
[41] Landrigan PJ, Landrigan MM (2019): Children&Environmental Toxins, Oxford Press, New York
Transade L (2019): Sicker, Fatter, Poorer: The Urgent Threat of Hormone-Disrupting Chemicals to Our Health and Future . . . and What We Can Do about It, New York
[42] Chalubinski, M. and Kowalski, M.L. (2006), Endocrine disrupters – potential modulators of the immune system and allergic response. Allergy, 61: 1326-1335. doi:10.1111/j.1398-9995.2006.01135.x
[43] Shann F (2005): Non-specific effects of vaccination, BMJ 2005;330:844 (9 April), doi:10.1136/bmj.330.7495.844
Ali H. Ellebedy, Raffael Nachbagauer et al. (2020):. Adjuvanted H5N1 influenza vaccine enhances both cross-reactive memory B cell and strain-specific naive B cell responses in humans. Proceedings of the National Academy of Sciences, 2020; 201906613 DOI: 10.1073/pnas.1906613117
Vaugelade J, Pinchinat S, Guiella G, Elguero E, Simondon F (2004): Non-specific effects of vaccination on child survival: prospective cohort study in Burkina Faso, BMJ 329:1309
WHO Working Group (2020): Evidence based recommendations on non-specific effects of BCG, DTP-containing and measles-containing vaccineson mortality in children under 5 years of age,
https://www.who.int/immunization/sage/meetings/2014/april/1_NSE_Backgroundpaper_final.pdf?ua=1
[44] Alzheimer’s Association. (2020, July 27). Flu, pneumonia vaccinations tied to lower risk of Alzheimer’s dementia. ScienceDaily. Retrieved July 30, 2020 from www.sciencedaily.com/releases/2020/07/200727114726.htm
[45] Kristensen I, Aaby P, Jensen H (2000): Routine vaccinations and child survival: follow up study in Guinea-Bissau, West Africa. BMJ 321: 1435-39
[46] Yamamoto-Hanada K, Pak K, Saito-Abe M, et al. Cumulative inactivated vaccine exposure and allergy development among children: a birth cohort from Japan. Environ Health Prev Med. 2020;25(1):27. Published 2020 Jul 7. doi:10.1186/s12199-020-00864-7
[47] Skliros E, Merkouris P, Papazafiropoulou A, et al. Self-medication with antibiotics in rural population in Greece: a cross-sectional multicenter study. BMC Fam Pract. 2010;11:58. Published 2010 Aug 8. doi:10.1186/1471-2296-11-58
[48] Rutgers University. (2020, July 29). Antibiotics use early in life increases risk of inflammatory bowel disease later in life. ScienceDaily. Retrieved July 31, 2020 from www.sciencedaily.com/releases/2020/07/200729114850.htm
[49] Chelimo C, Camargo CA Jr, Morton SMB, Grant CC. Association of Repeated Antibiotic Exposure Up to Age 4 Years With Body Mass at Age 4.5 Years. JAMA Netw Open. 2020;3(1):e1917577. Published 2020 Jan 3. doi:10.1001/jamanetworkopen.2019.17577
[50] Smith SM, Fahey T, Smucny J, Becker LA (2017): Antibiotics for acute bronchitis, Cochrane Database Syst Rev. 2017 Jun 19;6:CD000245. doi: 10.1002/14651858.CD000245.pub4.
[51] Cunningham JW, Vaduganathan M, Claggett BL, et al. Clinical Outcomes in Young US Adults Hospitalized With COVID-19. JAMA Intern Med. Published online September 09, 2020. doi:10.1001/jamainternmed.2020.5313
[52] Johnston SL. Asthma and COVID-19: Is asthma a risk factor for severe outcomes?. Allergy. 2020;75(7):1543-1545. doi:10.1111/all.14348
[53] Hasan SS, Capstick T et al. (2020): Use of corticosteroids in asthma and COPD patients with or without COVID-19, Respiratory Medicine, https://doi.org/10.1016/j.rmed.2020.106045
[54] Liu VX, Winthrop KL, Lu Y, Sharifi H, Nasiri HU, Ruoss SJ. Association between Inhaled Corticosteroid Use and Pulmonary Nontuberculous Mycobacterial Infection. Ann Am Thorac Soc. 2018;15(10):1169-1176. doi:10.1513/AnnalsATS.201804-245OC
Morjaria JB, Rigby A, Morice AH. Inhaled Corticosteroid use and the Risk of Pneumonia and COPD Exacerbations in the UPLIFT Study. Lung. 2017;195(3):281-288. doi:10.1007/s00408-017-9990-8
[55] Youssef J, Novosad SA, Winthrop KL. Infection Risk and Safety of Corticosteroid Use. Rheum Dis Clin North Am. 2016;42(1):157-x. doi:10.1016/j.rdc.2015.08.004
[56] Pennington E. Asthma increases risk of severity of COVID-19 [published online ahead of print, 2020 May 5]. Cleve Clin J Med. 2020;10.3949/ccjm.87a.ccc002. doi:10.3949/ccjm.87a.ccc002
[57] Asthma Patients: Stay on Steroids in Face of COVID-19, Say Experts – Medscape – Mar 20, 2020.
[58] Hasan SS, Capstick T et al. (2020): Use of corticosteroids in asthma and COPD patients with or without COVID-19, Respiratory Medicine, https://doi.org/10.1016/j.rmed.2020.106045
[59] Holley B (2020): Should Steroids Be Used to Treat ARDS? – Medscape – Jul 01, 2020.
https://www.medscape.com/viewarticle/932936
[60] Hasan SS, Capstick T et al. (2020): Use of corticosteroids in asthma and COPD patients with or without COVID-19, Respiratory Medicine, https://doi.org/10.1016/j.rmed.2020.106045
[61] Grasselli G, Greco M, Zanella A, et al. Risk Factors Associated With Mortality Among Patients With COVID-19 in Intensive Care Units in Lombardy, Italy. JAMA Intern Med. Published online July 15, 2020. doi:10.1001/jamainternmed.2020.3539
Williamson, E.J., Walker, A.J., Bhaskaran, K. et al. OpenSAFELY: factors associated with COVID-19 death in 17 million patients. Nature (2020). https://doi.org/10.1038/s41586-020-2521-4
[62] https://www.nytimes.com/2020/05/05/nyregion/children-Kawasaki-syndrome-coronavirus.html?algo=top_conversion&fellback=false&imp_id=917059258&imp_id=380573931&action=click&module=Most%20Popular&pgtype=Homepage
[63] Π.χ. βραδινό δελτίο 15.5.20
[64] Εμμανουήλ Ροηλίδης ΕΘΝΟ΅ΥΓΕΙΑ 14.05.2020 13:53
[65] Verdoni L, Maza A et al. (2020): An outbreak of severe Kawasaki-like disease at the Italian epicentre of the SARS-CoV-2 epidemic: an observational cohort study, The Lancet May 13, 2020
https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)31103-X
[66] Dufort EM, Koumans EH et al. (2020): Multisystem Inflammatory Syndrome in Children in New York State, N Engl J Med. 2020 Jun 29. doi: 10.1056/NEJMoa2021756. Online ahead of print. PMID: 32598830
[67] Portman MA, Cimaz R. Should Coronavirus Disease 2019–Associated Inflammatory Syndromes in Children Affect Social Reintegration? JAMA Pediatr. Published online July 20, 2020. doi:10.1001/jamapediatrics.2020.2810
[68] Feldstein LR, Rose EB et al. (2020): Multisystem Inflammatory Syndrome in U.S. Children and Adolescents, N Engl J Med. 2020 Jun 29. doi: 10.1056/NEJMoa2021680. Online ahead of print. PMID: 32598831
[69] Levin M (2020): Childhood Multisystem Inflammatory Syndrome – A New Challenge in the Pandemic, N Engl J Med. 2020 Jun 29. doi: 10.1056/NEJMe2023158. Online ahead of print.
[70]https://www.medscape.org/viewarticle/932708?nlid=136413_2681&src=wnl_cmemp_200717_mscpedu_fmed&uac=290363HR&impID=2465245&faf=1
[71] Whittaker E, Bamford A, Kenny J, et al. Clinical Characteristics of 58 Children With a Pediatric Inflammatory Multisystem Syndrome Temporally Associated With SARS-CoV-2. JAMA. Published online June 08, 2020. doi:10.1001/jama.2020.10369
